Ұлықбек ЕСДӘУЛЕТ, ақын, Мемлекеттік сыйлықтың лауреаты
«Нобель сыйлығының лауреаты, Ыстамбулда тұратын түрік жазушысы Орхан Памуктың қазақ тіліне аударылған «Менің атым Қырмызы» және «Сезім музейі» атты қалың романдары  қолыма тиді. Әсем безендірілген, томдарды 2000 данамен басып шығарған астаналық әйгілі "Фолиант" баспасы. (бас директоры Нұрлан Исабеков). «Менің атым Қырмызы» романы туралы кезінде «Frankfurter allgemaine»  басылымы: «Түрік жазушысы Орхан Памук Европаға романның қалай жазылуы керектігін көрсетті» деп жазғаны бар. «Менің атым Қырмызыны» түрік тілінен аударған Амангелді Құрмет. Ал талантты ақын қарындасымыз Маржан Ершу аударған «Сезім музейі»  романы түпнұсқада жарық көрген соң (2008) төрт жылдан кейін шығармада суреттелген Шұқыржұма деген жерде кейіпкер қыз Пүсін тұрған үйден шынында да «Сезім музейі» ашылғанын білуші едім. Жол түсіп, реті келсе ат басын арнайы бұрып, көруге тұратын сол музейдің  ашылуына автордың өзі мұрындық болған.
      2005 жылы «Қар кітабы» үшін басына қара бұлт үйіріліп, соттала жаздаған атышулы қаламгерге сол тұста Стамбул соты кешірім жасағаны да есімде. Артынша оған Швед Академиясы Нобель сыйлығын берген. Бірақ түрік дүниесінің «армян қырғыны» деген шікәмшіл тақырыпқа байланысты оған таққан айыбы бұдан азая қойды ма екен? Оның атақ-даңқының әлемге жайылуына ағысқа қарсы жүзіп, қалыптасқан қағидаларды мойындамай, түріктерден өзгеше, ерекше көзқарас ұстануы да үлкен әсер еткенін айта кету керек шығар. Кереғар көзқарасы жөнінде кім не десе о десін, мықтылығы мойындалған Мамықтың баласы - Орхан Памуктың әлемдік әдебиеттегі ұлы орнына ешкім шәк келтіре алмас. 2023 жылы Қазақстан Жазушылар одағы тарапынан «Сезім музейі» романын қазақ тіліне аударғаны үшін Маржан Ершуге Халықаралық «Алаш» сыйлығы берілді».

Жанат ЖАҢҚАШҰЛЫ, ақын
«Сезім музейі» десе, сезім музейі. Кітапты оқып отырып өз жан дүниең сезім музейіне айналып кетеді. Бір кезде өзің қызықтаған, кейінірек ұмыт еткен бір сезімдерді мұрағаттардың ішінен тауып алып мəз боласың. Сезім кітабы маған ұнады».

 Мерей ҚАРТ, ақын 
«Сезім музейі» романын оқып шықтым. Махаббат, адамгершілік,адалдық, ынсап тұнып тұрған өмірді ерекше суреттеген екен. Сүйсіне ыждағаттылықпен тауыстым. Бизнесмен жігіт Кемал мен һас сұлу Пүсіннің арасындағы қызық пен шыжыққа толы хикаялар тізбегі әсерлі баяндалады».

Бақытгүл САРМЕКОВА, жазушы
«Сезім музейін» оқып бастағаныма 3-4 күн болды. Түріктер түрлері жүн-жүн, қабақтары қатулы, суық көрінгенмен әйел затына келгенде жүректері тым осал, әсіре сезімтал ма деп ойлап отырмын. Қызға анандай болып ғашық болу дегенің?! Оқып отырып сонша боркемік болғанына жының ұстап,  Кемалді басынан оқтаумен қойып қалғың келеді. Бірақ, шынымен біз қазір сезімнен алыстап кеткен екенбіз, тым салқынқанды, тым ақылды болып алғанбыз. Сондықтан, сезімді тосырқап қарсы аламыз, тез құтылғанша асығамыз, себебін, салдарын, пайдасын іздейміз».

Ләззат АХАТОВА , заңгер
«Орхан Памуктың  «Сезім музейі» кітабын оқып жатырмын. Памук Нобель сыйлығын алған жазушы ғой. Түрік халқының әдет-ғұрпы, менталитеті біздікіне ұқсайды екен. 30 жасар жігіт пен 18 жасар сұлудың махаббат хикаясына кіріп кеткенім сонша, қолым қалт етсе болды, сол кітапты іздеймін. Баяндалуы - шынайы, тілі қарапайым. Сонысымен де жұртшылықты тартып алса керек». 

Әнел МАРАТОВА , оқырман
«Орхан Памук түрік жазушыларының ішіндегі ең мықтысы болып табылады. «Сезім музейі» махаббаттың сыры мен мұңы туралы жазылған үздік романдардың бірі. Мұнда 20 ғасырдың екінші жартысындағы ыстамбулдық жігіттің махаббаты туралы айтылады. Шығармада махаббаттың азабы, қиыншылығы, сүйініші мен күйініші айна қатесіз суреттелген. Махаббаттың құдіретін ерекше стильмен түсіндірген бұл шығарма маған қатты ұнады.Оқырман ретінде оқуға кеңес беремін». 

Марфуға ШАПИЯН, журналист
 «Фолиант»  баспасына барып, Орхан Памуктың қазақшаға аударылған «Сезім музейін» алдым. Бұл – Кемал деген жігіт пен Пүсін деген қыздың басынан өткен махаббат оқиғасы суреттелетін кітап. Кітап маған түрлі-түрлі эмоция сыйлады. Бірақ кітаптың соңы, яғни, финалы керемет! Кемалдың: «Бәрі де білсін! Мен өте бақытты ғұмыр кештім. Мен өмірде махаббат деген құдіретті сезімге бас идім! Сол үшін де бақыттымын!» – деуі, оның өмір бойы көрген бүкіл қайғы-қасіретін жуып, оқырманның да еңсесін басқан ауыр жүкті арқасынан аударып тастағандай болады». 

Байғали ЕСЕНӘЛІ, актер
«Орхан Памук та, Маржан Ершу да бақытты!».

Қырмызы БАЙМЕН, педагог 
«Күшті кітап! Алып оқыған адам 70-80 жылдарға ойша барып қайтады».

Гүлзада ИКСАНҚЫЗЫ, оқырман
«Сезім музейі» романын оқып шықтым. Əрине, бірде толқып, бірде шалқып, бірде мұңға батып кейіпкерлер өмірімен біте қайнасуыма себепкер жан, ол, əрине Маржан Ершу. THE WASNINGTON  POST басылымы : «Орхан Памук осы кітабымен бәрімізге махаббаттың құдіретін ұғындырды», - деп жазған екен. Расымен де солай. Махаббат құдіретін, ғажайып сезімді сездірген аударманың  жатық, жүрек түбіне жете білуі де керемет». 

Фархат ӘМІРЕНОВ, журналист
 «Орхан Памуктың «Сезім музейі» және «Менің атым Қырмызы»  кітаптарын баспаның өзіне барып, сатып алдық. Оқырмандардың көбі кейбір кітаптарды «Бағасы удай» деп қымбатсынып жатады. Біздіңше, кітаптың құны қашанда қымбат және базардағы саудаласу кітап атаулыға мүлдем жүрмейді. Сонымен, алдымен қолымызға «Сезім музейін» алдық. Аты айтып тұрғандай, тақырыбы – махаббат. Дәлірек айтсақ, дәулетті отбасыдан шыққан Кемал есімді жігіттің Пүсін атты бойжеткенге деген өшпес сезімі. Кітап жеңіл оқылады. Әу баста Кемалды психикалық дертке шалдыққан жан шығар деп ойладым. Бірақ, романның соңына жеткенде бұл ойымнан түбегейлі өзгердім. Қайта  Кемалға деген құрметім артты. «Сезім музейін» оқып болған соң, ойыма өзімнің Естай атам оралды. Ғашығы Қорлан сыйлаған жүзікті 51 жыл қолынан тастамаған бабамның өмір жолы да тамаша романға сұранып-ақ тұр. Әрине, Естай мен Қорлан тақырыбына Мұзафар Әлімбаев, Қасым Аманжолов, Мұхтар Шаханов, Ербол Шаймарденов сынды қабырғалы қаламгерлер поэзиялық дүниелер жазды ғой. Ал, роман... Жоқ!.. Махаббат. Жаттанды, жауыр тақырып. Бірақ  О.Памук осыны басқа қырынан баяндаған. Жазушы бұл шығармасы арқылы қалың оқырманға махаббаттың құдіретін ұғындырып қана қоймай, болашақта махаббатты музейден іздеп жүрмейік деген ой айтады. Кітаптың негізгі түйінін біз осылай түсіндік. «Сезім музейін» оқып болған соң, көкейде бір сауал қылаң берді. Кітапты жазған - ер адам, роман бірінші жақтан, яғни ер адамның - Кемалдың атынан баяндалады ғой... ал аудармашы – әйел адам. Маржан Ершу. Орхан Памуктің бұл кітабын аудару қаншалықты қиынға түсті екен?.. Айтпақшы, Түркияға барып жатсақ, Орхан Памук ашқан музейге міндетті түрде соғу керек екен».

Ая ӨМІРТАЙ , журналист
«Сезім музейі» - тірлікте жолы тоғыспаған ынтық жүректер үшін көрсетілген құрмет, сүйе білетін жандардың кіршіксіз сезіміне орнатылған ескерткіш сыңайлы. 4 қабатты шағын музейді оңай тауып аламыз дегеніміз бекершілік болыпты. Картаны бағытқа алғанымызбен, ыстық күнде жүрісіміз өне қоймады. Оның үстіне тар көшеде біресе көлік, біресе мотоцикл ағызып өте шығып әбден берекені алады. Көшеден көше кезіп келе жатып, Музейге жеттік. Сонымен алғашқы қабатқа кіре қалғанда сізді тұтас қабырға толы темекінің тұқылы түкті кілемдей қарсы алады. Карамель кәмпиттей тәтті мұңмен қатар көңілсіз күндердің елесі көлбеңдегендей болады. Екінші-үшінші қабатқа өрлегенде сіз роман желісіне қаныға түсесіз. Нишанташының бай отбасынан шыққан Кемал мен дүкенде сатушы болып істейтін Пүсіннің ынтыққа толы өмірі көз алдыңызда шындыққа айналады. Бәлки, әлдеқашан ұмытуға айналған көмескі сағынышыңыз да су бетіне шағылысқан күн сәулесіндей жүрек түкпірінен жарқырай елес беруі де ғажап емес! Көркем музей қонақтарға «ХХ ғасырдың екінші жартысындағы  Ыстамбул өмірінен» таңғажайып сыр шертіп тұр. Әйнек артында қатырылған қою түрік кофесі соның дәлелі». 

             МЕН НЕГЕ «СЕЗІМ МУЗЕЙІ» ДЕП АТАДЫМ ?

   Түрікше түпнұсқасында кітап «Бейкүнә музей» деп аталады, ағылшынша аудармасында «Кінәсіздік музейі», қытай аудармасында «Кіршіксіз музей», орысша аудармасында «Музей невинности» деп аталыпты, тағы басқа тілдерге аударылғанда осы атаудың маңайынан алыс кетпепті. Мен неге «Сезім музейі» деп атадым? Романның тақырыбы мені ойландырды. Қазақ тілі- өте бай тіл. Мақалдап, өлеңдетіп сөйлейтін халықтың өкіліміз. Тікелей аударма «Бейкүнә музей» деген сөз құлаққа әдемі естілмейді әрі түсініксіздеу. «Саф музей» немесе «Пәк музей» деген сөздер де көңіліме қонбады. Әлемдегі музейлердің бәрі сол жерде жинақталған жәдігерге деген құрметтен, ынта-ықыластан, махаббаттан туған. Яғни, сезімнен туған. Памук  бұл шығармасында осы заман келбетін, қоғам дамуындағы адамдардың материалдық игіліктерге құмартуы, адам бойындағы жағымсыз мінездердің тез өріс алуы, тіпті күндердің күнінде махаббат деген аяулы сезім де музейде калады-ау, бір замандардағы қылыш, дулыға сияқты деген үлкен ой айтып отыр, бірақ ол ойын ашық бажырайтып айтпай, музей тақырыбымен көрнекілендіріп жіберген. Бұл кітаптың бір сиқыры бар. Оқиғаға бай. Орхан Памук - көрместі көретін, сезбесті сезетін жазушы. Өткен шақ пен осы шақты байланыстырып, болашаққа болжау жасай алатын қасиеті қаламгердің фантазиясының ұшқырлығынан, жадының мықтылығынан хабар береді. Осы романнан кейін маған бір ой келді. Тәуелсіздік алғанымызға биыл отыз жыл толды. Тоқсаныншы жылдардың басында адамдар қандай бәтеңке киді, қандай музыка тыңдады, қалай сөйлейтін еді? Сол жылдардың суреті неге біздің жазушыларымыздың романында жоқ? Сол кездегі адамдардың пейілі, ықыласы ғана емес, сол уақыттағы қыздардың киген мода көйлегі мен туфлиі де өткен күннен бір белгідей қызықтырмай ма? Біздің әдебиетте осындай детальдар жетіспей жатыр. Памук осындай фактілерді қалтарыста қалдырмай, жан бітірген. Шетелдік басылымдар дәл байқағандай, «Памуктың сырлы әлемінен шыққыңыз келмей қалатыны» рас. 2016 жылдың караша айында, Астанада, Еуразия  Халықаралық Кітап көрме- жәрмеңкесі  кезінде «Сезім музейінің» тұсаукесері өткен еді. Памуктың  атына қанық оқырман қауым бұл кітапқа қатты қызығушылық танытты. Сол кезде іштей ойлағам «Қазіргі елдің сезімі бірер апталық қой, уау» дейді де, бір толқып басылар. Сосын ұмытып кетеді ғой» деп. Бірақ бұл кітап оқырмандарға ұнайтын сияқты. «Фолиант» баспасының тапсырысымен аударылған бұл кітап интернет желісі бойынша сатылымда алғашқы орында тұр екен. Баспадан бірнеше рет басылып шықты. Әлеуметтік желілерде оқырмандар «Сезім музейі» парақшасын ашып қойыпты. Онда жүзден аса пікірлер, пост жазылған. Оқығандар  пікірлерін қалдырса, бұл кітапты оқымағандар оқуға асық екенін жазады, сатып алудың жарнамасы да қызады екен арасында. 2019 жылы Ыстамбулдағы «Сезім музейіне» жолым түсті. Сол жылы ақпан айында  Анкарада, Ыстамбулда «Дина –Dina» («қазақша-түрікше), «Қожанасыр жырлайды» (Махмут Каядан аударма), «Сезім музейі» (Орхан Памуктан аударма) кітаптарымның тұсаукесері өткен еді. Сол сапар барысында мен осы Музейге  бардым. Музейде  түрлі экспонаттармен бірге Орхан Памуктын 45 тілге аударылған «Masumiyet muzesi» («Сезім музейі») кітаптары қойылған. Бұл қатарда 46- шы болып, «Сезім музейі» қазақша кітабымыз да орын алатын болды. Кітабыма  қолтаңбамды  жазып, музейге сыйладым. Музейге  келушілер көп болады екен. Әсіресе туристер  көрмекке құмар дейді. Ұлықбек Есдәулет ағамыз жазғандай, Орхан Памуктың басына  2005 жылы «Қар» атты саясат тақырыбында жазған кітабы  үшін басына қара бұлт үйірілгені рас. Түркия жазушыны осы  кітабы үшін қатаң айыптап жатты. Орхан Памук қалың түрікке ренжіп, Нобель сыйлығынан алған мол қаржысына малданып, елден безіп, Америка асып көшіп те кетпеді. Ыстамбулында отырып, романдарын жаза берді. Ол өзі ерік-жігері өте мықты қайраткер тұлға екен. Мына бір оқиға есіме түсіп отыр. 2011 жылы Түркияға поэзия фестиваліне барған едім. Шара барысында қатысушы ақындарға  кітап дүкенінін аралатты. Кітап дүкеніне барғанда, ең алдымен белгілі қаламгерлердің кітаптарын іздейміз ғой сөреден. «Орхан Памуктың кітабы бар ма?» деп едік, сатушы Памуктың қызыл кірпіштей қалың кітабын алдымызға қойды да, жаратпаған пішінмен «Бағасы-1 лира» деді. 1лира –1теңге деген сөз ғой. Сонда таңырқап қараған едік.  
    Түркияда «Сезім музейінің» алғашқы басылымы  2008 жылы шыққан. 2012 жылы Орхан Памук Шұқыржұмада  «Сезім музейін» ашқаннан кейін, 2012 -2014жылдар аралығында бұл кітап Түркияда үш рет басылып шыққан екен. Памук  шындығын «Сезім музейі» кітабының 2014 жылы шыққан басылымында роман туралы соңғы түйін деген бөлімде өзі былай деп жазған ғой. «Кемал да, мен де қоғамнан шеттетілдік. Кемал сезімінің кесірінен, мен саяси көзқарасымның кесірінен» деп. Бұл - оның шындығы. «Өлең өзі тулайды қайшылықта» деген Мұқағалидің жырына ден қойсақ, Памуктың  ішкі жан арпалысы мен шығармашылық азабын ұға аламыз. Памук кітабының атын «Бейкүнә музей» деп атауы, музей ашу идеясы бәрі бір бірімен қабысып жатыр. Памуктың сұңғылалығы соншалық , өз тағдыры - өзі мұңын алыстан орағытып әкеліп, «Пүсін-Кемал» деген әдемі ертегіге айналдырып, кітаптың соңын музейге ұластырып, әдебиетте бұрын соңды болмаған жаңалық ашып, түріктің ғана емес әлемнің басын айналдырып, ойлантып қойды. Автор Кемалдың аузына «бұл хикаяны жазатын жазушы іздедім» деген сөз салады. Бұл Памуктың «мен бармын , жазушылық үнім бар» деген айқайындай естілмей ме?  Кітаптың соңғы тарауында Кемалдың аузымен айтылатын мынандай сөздер бар: «Орхан мырза, сіздің «Қар» атты романыңызды оқыдым, – деді. – Мен саясатты жақсы көрмеймін. Сондықтан ренжімеңіз, біраз қиналдым. Бірақ соңғы тарауын ұнаттым. Мен де сол романның қаһарманы сияқты, оқырманға бір нәрсе айтқым келеді. Оған хақым бар ма? Олай болса, кітаптағы соңғы сөзім былай болсын! Осы сөзіммен аяқтаңыз романыңызды. Орхан мырза, өтінемін ұмытпаңыз!
– Ұмытпаймын, Кемал мырза! 
Пүсіннің суретін сүйіп, күртесінің жүрек тұсындағы төс қалтасына салды да, маған жанарын мұңға емес, нұрға толтырғандай күлімсіреп, былай деді: 
– Бәрі де білсін! Мен өте бақытты ғұмыр кештім. Мен өмірде махаббат деген құдіретті сезімге бас идім! Сол үшін де бақыттымын». Памук басы бәлеге қала жаздаған өзінің «Қар» романы туралы үкімін  кейіпкерінің тілімен естіртеді. Осы диалог сұмдық қой! Бір сойқан басталып кете ме деп шошына бастасаң, Кемал сөзінің соңында жайбарақат риза қалыппен :«Мен өмірде махаббат деген құдіретті сезімге бас идім! Сол үшін бақыттымын!» дейді. Ойпырмай , неткен жоғары дауыс, қандай көңіл шалқуы дейсің?! Кемалдың Пүсін сұлуы - дүкенде сатушы. Памук  Пүсінді неге басқа мамандық иесі қыла салмаған? Мәселен, гүл өсіруші немесе тігінші. Памук бас кейіпкерін сатушы қыз қылуы да тегін емес. Барлық жаңалық  дүниеге дүкеннен тарайды. Тіпті кітап та! Өзім ақын болғандықтан, дүниенің  көбіне ішкі жағына, қатпарларына үңілгенді жақсы көремін. Неге олай? Мұнда не жұмбақ, құпия бар деп тереңдерден сыр іздеп, өзімнің де басым қатады. «Сезім музейі» деп кітаптың атауын түпкілікті өзгертіп жіберуім сондай қиялымнан туған. Сезімі азайған ғасырда өмір сүріп жатырмыз. Қазаққа не жетпейді? Сезім жетпейді. Сондықтан «сезім» сөзін басты назарға ұстап, эмоциялық күш, реңк бердім. «Сезім десең, сезім екен» деп оқырмандар да құлап түсті. «Сезім музейі» құлаққа жағымды сөз болып тарады, сезім деген сөз талай поэзиялық әңгімеге тақырып болды. 
    «Менің  дінім - әдебиет. Әдебиет те адамзат баласының  сезімін тәрбиелейді» деген екен Орхан Памук бір сұхбатында. «Сезім музейі» кітабы жайлы ағыл-тегіл сезіммен ақтарылып талай оқырман  әлеуметтік желілерде ой-пікірлерін білдірді. Солардың ішінде жас жазушы Бақытгүл Сармекованың пікірі ұнады. Сөзімнің соңын Бақытгүлдің сөзімен аяқтағанды жөн көрдім. «Біз қазір сезімнен алыстап кеткен екенбіз, тым салқынқанды, тым ақылды болып алғанбыз. Сондықтан, сезімді тосырқап қарсы аламыз, тез құтылғанша асығамыз, себебін, салдарын, пайдасын іздейміз...». 
                                               Маржан ЕРШУ, ақын-аудармашы

«Сәлематсыздар ма? Мен - Орхан Памукпын! 2008 жылдың тамыз айында «Сезім музейі» романым жарық көргеннен кейін, арада төрт жыл өткен соң, 2012 жылы Ыстамбулдың Шұқыржұма ауданындағы Пүсін тұрған үйде «Сезім музейін» аштым. Бұл музейді көргісі келетіндер осы кітапты қолдарына алып, кітаптағы билет суретіне мөр бастырып, музейді тегін аралай алады. 
   2012 жылы ашылған бұл музейде тек Пүсіннің ғана емес, анасы Несібе мен әкесі Тарық мырзаның, Кемалдың да тұтынған заттары бар және романдағы кейіпкерлердің күнделікті қолданған заттарын, сыйлықтарын, отшақпағы мен темекі тұқылдарын, романда суреттелген Ыстамбулдың көріністерін,открытка, фотосуреттер, фильмдер т.б заттар қойылған.1990 жылдардың ортасында махаббат тақырыбында роман жазуды жоспарладым және роман кейіпкерлерінің музейі болса деп ойлай бастадым. Басыма музей идеясының қалай келгенін «Заттар музейі» атты кітабымда түсіндірдім. 
   1996-2000 жылдар арасында таңертең қызым Рүйяны мектебіне апаратынмын. Жол бойы жазам деп жоспарлаған «Менің атым Қырмызы», «Қар» атты кітаптарымдағы оқиғаларды ойлай жүріп, кеңсеме келетінмін. Шұқыржұма көшесінде ұсақ-түйек сататын «Бит» базары болатын. Мен романымды жазып бітіріп, музейді ашқанымша көптеген жылдар өтті, бұл кішкентай базарлар қазір үлкейді. Бұл «Бит» базарында ескі үстелден күлсалғышқа дейін, қасық-шанышқыдан бастап бала кезімде ойнаған ойыншыққа дейін, айва үккіштен тұздықсалғышқа дейін сатылатын дүкендер бар еді. Сондай-ақ, ескі журналдар, кітап, карта және фотосурет сатқан жерлерді ескілігін бұзбай сақтап қалсам деген тілегім болды.  Осы дүкендерден сатып алған ескі заттар мен өз отбасымның өмірінде қолданылған ескі заттарды жинастырып бір «Үй музейін» жасауды сол жылдары ойлап, Музейге айналдыратындай бір ескі үйді табу үшін Шұқыржұма  көшелерін  көп араладым. Музейге айналдыра алатын үйді (қазіргі «Сезім музейін») сатып алған кезде, ішімдегі арманшыл кішкентай коллекционерге жан бітті. Бұрын коллекцияға қызығушылығым болмаған еді. Сөреден көрген ескі тұзсалғышты, ескі сигарет трубкасын,ескі бір таксометр немесе ескі бір иіссу құтысын, осы заттардан коллекция жасау үшін, осы заттарды оқыған романыңыздың бір бөлімін жазу үшін сатып алғанмын. Осы романда аты аталған қазір пайдаланудан шығып қалған ескі заттарды сатып алып, үстелімнің үстіне қойып қызық ойға шоматынмын. Бұл қызығушылығым күн сайын арта түсті. Романыма тақырып тапқандай болдым. Бұл ескі заттарға деген сезімім мені түрлі ойларға жетелейтін. Мен кейіпкерлерімнің отбасым тұтынған заттарды қолданғанын ұнаттым. Мысалы, әкемнің таққан галстугі Кемалдың әкесінің галстугы болып, анамның тоқыма инелері Несібе тәтенің қолында жүрді. Бала кезімде ас үй дастарханында тұратын су құятын сары әдемі құмыраны коллекцияға қоспай, романымның бас кейіпкері Кемалдың үйінің дастарханына қойдым. Сатып алған көптеген көне заттарым да романыма жан бітірді. Қазіргі романның жазылуы қандай болуы керек деп ойласақ, бір кітаптың рухани күшін адамзат әлеміне жеткізу үшін жинаған заттарымызбен байланыс құру керек. Біздің сезімтал поэтикалық ойларымызды оятқан заттарды бір қатарға тізіп, бір романның  композициясына сала аламыз. Нобель сыйлығынан алған қаржымды түгелімен осы музейді құруға жұмсадым. Ешкімнен қаржылай көмек алмадым. Бұл музейімді ашқан соң, қалам мен қағазыммен қалдым, бұған еш өкінбеймін. Өзімнің суретшілік және архитекторлық өнерге жақындығым бар. Бұл музейге көп күш жұмсадым десем де болады. Суретші, архитектор, дизайнер, құрылысшылармен көп жұмыс жасадым. Режиссерлермен романдағы эпизодтарға арнап, видеороликтер дайындап, фотографтардың да еңбегіне сүйендім. Музейді  біреу-міреу бүлдіріп кетпесін деп көптеген күзетші де жалдадым. Ақырында арманым  жүзеге асты. «Сен жазушысың, саған музей неге керек» дегендер де болды. Кітап жазсам, сол кітап негізінде, кітаптағы кейіпкерлерім туралы музей болса деген ойымның жүзеге асуы қиындықпен келсе де, бұл ісім маған  қуаныш сыйлайды. Осы Музей арқылы шығармашылығыма өзім инвестиция салдым десем де болады. Мен жас кезімнен жаза бастадым. Менің бағыма орай, әкемнің үлкен кітапханасы болды. Әкем жазу-сызуға  жақын адам еді, өлеңдер жазды. Бірақ өлеңдері  көңіл жұбатарлық қалыпта болғанмен, кәсіби ақындықтың денгейіне жете алған жоқ. Маған  ата-анам «сен жаза алмайсың, жазба» дейтін еді. Бұл сөз мені төменге емес, өрге қарай сүйрейтін. Мен ешкімді тыңдамадым, жаза бердім. Менің жақсы көретін жазу машинкам, қалам мен қағазым болды. 
     Махаббат - шығарманың тұздығы. «Сезім музейі» романын  музей сезімін түсіндіру үшін емес, махаббат сезімін ұғындыру үшін жаздым. Бұл романда махаббат деген ұлы сезімді  психологиялық, мәдени-антропологиялық тұрғыдан түсіндіріп жаздым. Махаббатты жеңіл-желпі баяндағым келмеді. Мысалы: «Мен саған ғашықпын, көргенше асықпын» деген сөз сияқты. Махаббаттың сүйініші мен қуанышын ғана емес, қайғы-қасіреті мен жан азабын да сезіндіргім келді. «Сезім музейі» ең алдымен, махаббат туралы роман. Махаббат адамның өресіне, дәрежесіне, жынысына, ішкі мәдениетіне, мемлекетіне, тіпті дініне қарай бөлінеді. Романдағы махаббат хикаясы – 20 ғасырдың екінші жартысындағы ыстамбулдық бай бір жігіттің басынан өткен махаббаты. Оқырманның махаббаты Кемалдың да махаббатынан терең болатынын ойладым. Роман жарыққа шыққаннан кейін кейбір оқырмандар Кемалдің эгоистілігін ұнатпады, романтик және сезімтал емес деді, ал басқа бір оқырмандар хикая шиеленіскен сайын Кемалды жақсы көргендерін айтып, романтик кейіпкер санайтындықтарын айтты. Мен бұл екі ойды да қолдаймын. Осы романым шыққан соң маған :«Орхан мырза, сіз осы Кемалдың өзі емеспісіз?» – дейді жұрт. «Жоқ! Мен Кемал емеспін. Ол- менің кейіпкерім» деу өте оңай. Кемалдың ғашықтық, құмарлық сезімдерінің менің басымнан өтпеді деу қиындау. Жазушы болу  дегеніміз – өз сезіміңді өзгенің сезімі не өзгенің сезімін өзіңнің сезіміңдей ғып жеткізу емес пе?! Мен Кемалдың ойдан шығарылған кейіпкер екендігін айтсам да, оны өмірде болғандай ғып сендіруді қалаймын. «Орхан мырза, сіз өміріңізде кейіпкеріңіз сияқты жақсы көрген заттарды жинаған кезіңіз болды ма?» деп сұрағандарға: Кітаптың өмірден нәр алатындығын айтамын. Жақын ағамның  «Шевролеті» болғандығы, оның Четин деген жүргізушісі болғандығы рас. Харбие ауданындағы «Сатсат» кеңсесінің орнында әкемнің бас директор болып қызмет еткен «Айгаз» кеңсесі болған еді. Кітабымдағы кейіпкерлердің прототиві өмірде бар адамдар деуге болады. 
     ... 2012 жылы «Сезім музейін» ашқаннан кейін маған «Орхан мырза! Сіз  осы Кемалдың өзі емессің бе?» деген сұрақтар тағы да қойылар еді. Бәлкім сол үшін осы жауапты ойлап таптым. Балалық шағымды, жастығымды 
1950-1990 жылдар арасында Нишанташы ауданында өткіздім. Кемалдың отбасы да, достары да менің отбасыма, қоршаған ортама өте ұқсас. Кейін мен де, кейіпкерім Кемал да өмір сүрген ортамыздан шеттетілдік. Екеумізге ой мен жалғыздық жар болды. Романымдағы Кемал ғашықтық сезімінің кесірінен, ал мен саяси көзқарасымның кесірінен жалғызбын. Екеуміз де бұған өкінбейміз...» 
 Түрікшеден аударған: Маржан ЕРШУ                        

 Редакциядан: Түріктің атақты жазушысы, Нобель сыйлығының лауреаты Орхан Памуктың «Сезім музейі» романынан оқырмандардың сұрауы бойынша үзінділер жариялаған едік. Әлемнің елуден аса тіліне аударылып, « үздік махаббат романы» атанған бұл кітапты қазақ жұртшылығы да жылы қабылдады. Оқылым жағынан алдыңғы орында болғанын да оқырман қауым жақсы біледі. «Сезім музейі» кітабын оқыған оқырмандардың ой- пікірін күтеміз.

Бұл кітапты жазу үшін мен Орхан Памук мырзаны іздеген болатынмын. Оқиғаны әңгімелегенді жақсы көретін, өз ісіне жауапты бір адам деп естіген едім. Әкесі мен ағасы, әкеммен, біздің туыстарымызбен кезінде бірге жұмыс істеген екен. Памуктер байлықтарын жоғалтқан ескі Нишанташы әулеттерінен болатын, сондықтан да басымнан кешкен оқиғамды жақсы түсінер деп ойладым. Орхан мырзамен алғашқы кездесуімізге дайындалып бардым. Пүсін туралы айтпас бұрын, оған соңғы он бес жылда жер бетіндегі мың жеті жүз қырық үш музейді аралағанымды, билеттерін де жинағанымды, қызығушылық танытар деп сүйікті жазушыларының музейлері туралы да айттым. Илье-Комбредегі «Марсель Пруст» музейінде жазушының романындағы қаһармандарының портреттерін көрудің маған роман туралы емес, жазушының өмір сүрген әлемі туралы бір түсінік бергендігін айттым. «Тагор» музейінде жазушының салған акварель суреттеріне сүйсіне қарағанымды , Балтиморда «Эдгар По» үй музейі маған ұнағаны жайлы әңгімеледім. Орхан мырзаға, өмірімде көрген ең тамаша жазушы музейі Римдегі «Марио Прац» музейі екендігін айттым. Сурет пен әдебиетке бірдей қызығушылық танытқан романтизмнің ұлы тарихшысы Марио Працтың үйіне мен сияқты қабылдау рұқсатын алып барар болса, ұлы жазушының керемет коллекциясының әңгімесін жеке-жеке роман сияқты әңгімелеген кітапты да оқу керек екенін айттым.. 
-Орхан мырза! Сізге басымнан кешкен махаббат оқиғасын  әңгімелеп берсем бола ма?
– Әрине, сізді тыңдап отырмын.
Осылайша Орхан Памукпен  алғашқы кездесуімізде, жаныммен не сезсем, соны бір оқиғадан екінші оқиғаға өтіп, үш сағаттай әңгімелеп бердім 
– Мен Пүсінді танимын, – деді Орхан мырза, – Жастай қайтыс болғанына жаным ашиды. Мына жердегі дүкенде  сатушы болған еді ғой. 
– Шынымен танитын ба едіңіз? Ғажайып жан еді ғой, солай емес пе?! Сұлулығын емес, жан-дүниесін айтып отырмын, Орхан мырза!
– Әрине, оған сөз бар ма?! Сізде шынымен Пүсіннің барлық заттары болса, оларды да көргім келеді. 
    Бір күні Орхан Памук Шұқыржұмаға келді. Бұрынғы ескі үйді музейге айналдырған ғимараттағы коллекцияларымды ұнатқандығын жасыра алмай  шын жүрегімен қуанып, қызығушылық танытты. Кейде бір затты, мысалы, «Шанзелизе» дүкенінде Пүсінді алғаш көргенімде киген сары туфлиін қолына алып оқиғасын сұрайды, мен де сол күнгі әсерімді айтып беретін едім. Кейін жүйелі түрде жұмыс жасай бастадық. Ыстамбулда болған кездерімде аптасына бір рет музей-үйімдегі шатыр бөлмесіне келіп, менің жинаған заттарым мен фотосуреттеріме қарап отырып, романда  не жазылуы керектігін сұрайтын, мен жауап беретін едім. Сөзімді мұқият тыңдап, өзінің қойын дәптеріне  қысқаша жазып алатындығын  ұнататын едім.
– Сіз романыңызды тезірек  бітіріңіз. Қызығушылық танытқандар ол кітапты алып музейіме келсін. Олар менің Пүсінге деген махаббатымды жақыннан сезіну үшін музей ішін аралап қарап жүргенде, мен шатырдағы бөлмемнен үй киіміммен алдарынан шығайын.
– Бірақ сіз әлі музейіңізді бітірген жоқсыз ғой, Кемал мырза, – деп жауап беретін еді Орхан мырза. 
– Әлемде менің әлі көрмеген көптеген музейлерім бар, – деп күлетін едім. Оған музейлердің үнсіздігінен ішімде бір рухани құбылыс оянатындығын айтып, сол күш мені алыс елдерге өзім әлі көрмеген музейлерге саяхатқа шақыра түсетінін айтатынмын. Саяхаттарымнан оралғанда, Орхан мырзаға телефон соғатын едім. Оған көрген музейлерім туралы айтып, билеттерін, таныстыру ақпарат кітапшаларын және өзіме қатты ұнаған кейбір музейлерден қалтама салып алған арзан заттарды көрсететін едім. Осындай бір саяхаттан кейін, өзімнің көрген музейлерім  туралы айта отырып, одан роман туралы сұраған едім. 
– Кітапты жіктік жалғауының бірінші жағымен жазып жатырмын, – деді Орхан мырза. 
– Қалай сонда?
– Кітапта оқиғаны өз атыңыздан әңгімелейсіз, Кемал мырза. Мен сіздің атыңыздан жазамын. Соңғы күндері өзімді сіздің орыныңызға қойып, сіз сияқты болу үшін жұмыс істеп жүрмін.
– Түсіндім, – дедім, – Ал сіз дәл мендей ғашық болып көрдіңіз бе, Орхан мырза?
– Ммм. Тақырыбымыз мен емес, сізсіз ғой! – деп ол үндемеді.
                                                  *** 
-Иә, тақырып ғажап емес пе, Орхан мырза ?! Музейімде тек түрік халқы үшін ғана емес, дүниедегі барлық ұлттарға, өмірімізді мақтан тұту керектігін жеткізгім келеді. Саяхаттадым, көрдім: Батыстықтар мақтанып жүргенде, басқа ұлттар ұялып өмір сүріп жүр. Ал егер өмірімізде ұят деген заттар көрмеде болатын болса, бұл да мақтанатын нәрсе екендігіне көздерін жеткізеді, – деді Кемал мырза.
Пүсін туралы оқиға, музейдегі  заттардан құралған ерекше жағымды орта мені өзіне баурайтын. Пүсінді есіне түсірген сайын шабытпен әңгімелейтін бұл адамды тыңдағым келетін еді. 
– Музейімнің кереметтігі, көрме алаңының барлық жерінен коллекцияларым мен витриналардың бәрінің көрініп тұратындығы екенін ұмытпаңыз, Орхан мырза, – дейтін еді Кемал мырза. – Бұл  жерден өткен заманның заттарын, яғни, барлық оқиғаны сезіне алғандықтан, музей қонақтары Уақыт сезімін ұмытады. Өмірдегі ең үлкен жұбаныш та осы. Мұны да кітабыңызға жазыңыз. Бұл кітапты сізге қалай жаздырғанымды, сіздің де қалай жазғандығыңызды оқырманнан жасырмайық. Кітабымыздың алғашқы нұсқаларын, қолжазбаңызды да жұмыс біткен соң беруіңізді өтінемін, оны да көрмеге қояйық. Кітабыңызды тезірек бітіріңізші. Кітапты оқығандар, әрине, Пүсіннің шашын, көйлектерін, барлық заттарын көру үшін  қызығып, сіз сияқты осында келетін болады. Романның соңғы бетіне, әрине, Ыстамбул көшелерінің  жол картасын да қою керек. Қызығушылық танытқандар музейімізге келер жолды айналып жүріп өздері тауып келе алатын болсын. Пүсін екеуміздің оқиғамызды білетіндер, көшеде келе жатып, мен сияқты естеріне түсіретін болады. Кітабымызды оқығандар үшін музейімізге кіру бір рет ақысыз болсын. Бұл үшін де кітаптың ішіне билетті де қояйық. Күзетшілер кітаппен келген қонаққа «Сезім музейінің» ерекшеленіп жасалған мөрін басып, кіргізетін болады. Оқиғамызға қанша кісінің қатысқандығын, қанша адам бізге куәгер болғандарын сіздің кітабыңыздан оқимын ғой, Орхан мырза. Өзім олардың атын есіме әрең түсіремін.
      Негізінде баяндап жатқан оқиғада орын алған адамдарды яғни оның таныстарын  іздеп тауып, әңгімелесуім  Кемал мырзаға ұнамайтын еді. Бірақ жазушылығымды ұнататын. Кейде кездескен адамдардың не айтқандығын, не істегендерін сұрайтын, кейде оларды керек қылмайтын, менің неге сонша оларға қызығушылық танытқанымды да түсінбейтін. 
– Музейімізге келетіндер, бір күні біздің оқиғамыз туралы естиді және Пүсіннің қандай адам болғандығын білетін болады, Орхан мырза. Кітапты тезірек бітіріңізші, өтінемін. Музейді аралап жүргендер, заттарға қараған сайын, Пүсін екеуміздің махаббатымызға құрмет көрсететін болады әрі өздерінің махаббатын біздің махаббатымызбен салыстырады. Музейдің ішінде көп кісі болмасын, қонақтар Пүсіннің барлық заттарын қарай алсын. «Сезім музейіне» бір мезетте елуден астам адамның кіргізілуіне тыйым саламын. Топтар, оқушы-студенттер  музейге келмес бұрын алдын ала қабылдауға жазылуы тиіс. Батыс елдерінде күн өткен сайын музейлерге баратын кісілер көбейіп барады, Орхан мырза. Біз жексенбі күндері кемеге мініп, жанұямызбен аралдарға серуенге барсақ, еуропалықтар жанұяларымен жексенбі күндері музейлерге барады. Біздің жексенбі күндері Босфор барларына барғанымыз сияқты, еуропалықтар да музей мейрамханаларына барып тамақ ішеді. Пруст өз кітабында, өлгеннен кейін әпкесінің үйіндегі заттардың  бір ашынажайға сатылғандығын, әпкесінің орындықтарын, үстелдерін осы ашынажайда көрген кезде заттардың мұңайып жылағанын сезінгенін жазған екен. Жексенбі күндері  келген адамның көптігінен музейдегі заттар жылайды, Орхан мырза. Батыстағы музей модасын көрген біздің мәдениетсіз, көрсеқызар байларымыз оларға еліктейміз деп заманауи музей ашқылары келеді. Сурет өнерінде ұлтымыздың үлкен білімі не талабы жоқ. Түрік ұлты өз музейлерінен  батысқа еліктеушілікті емес, өз өмірлерін көрулері тиіс. Бұл музей - Пүсін екеуміздің өміріміміз, басымыздан өткеннің барлығы шындық, Орхан мырза. Мүмкін кейбір заттар оқырманға сөредегі заттар сияқты ашық көрінбеуі мүмкін. Сізге өмірімді шынайы сезіммен айтып бердім, бірақ оның бәрін қалай айтып бергенімді менің өзім де білмеймін. Бастан өткергендерімді, махаббатымның қайғысын, Пүсіннің қасіретін, кешкі аста бір-бірімізге қарап жұбаныш тапқанымыздың, пляжда, кинотеатрларда қол ұстасып бақытты болғандығымызды , музейге келетін келешек ұрпаққа бәрінің шындық екенін, нағыз өмір суреті екенін айтуымыз керек. Бірақ уайымдамаңыз біздің махаббатымызды келешек ұрпақ түсінетіне сенімдімін. Енді елу жылдан кейін, Кайсериден автобуспен келген университет студенттері, жастар қауымы немесе есік алдында кезекке тұрған қолдарында фотоаппарттары бар туристер, сол кездегі Ыстамбулдың бақытты ғашықтары, Пүсіннің сырғасы мен сәмкесіне, көйлектеріне, тұздық салғыштарға, сағаттарға, мейрамхана мәзірлеріне, ескі Ыстамбулдың суреттеріне қызыға қарайтын болады. Қоқыс үйлерінде, ұйым жиналыстарында танысқан ыстамбулдық достарымның  кеме суреттерін, газ суының қақпақтарын, сіріңке қораптарын, пошта открыткаларын, әртістер мен танымал адамдардың суреттерін, сырға жинаған жинақтаушыларымызды және ойыншықтарға қарап, басымыздан өткен бұл махаббатты сезінетіндіктеріне сенімдімін. Сол күндері көрмеге келушілер мұражайда Пүсін мен Кемалдың махаббатына құрмет көрсетушілер, оқиғаның Ләйлі-Мәжнүн, Хұсни-Ашық сияқты тек ғашықтарды емес, бүтін бір әлемнің, яғни, Ыстамбулдың оқиғасы екендігін түсінетін болады, Орхан мырза!
                                                       ***
   ...Романымыздың қаһарманы, « Сезім музейінің» құрушысы Кемал Басмаджы, алпыс екі жасында 2007 жылы 12 сәуір күні, яғни, Пүсіннің туған күнінде, Миланда әрқашан тоқтайтын «Гранд  Хотел» қонақ үйінде жүрек талмасынан қайтыс болды. Кемал мырзаның «Өмірімдегі ең маңызды бес музейдің бірі» (қайтыс болғанға дейін 5723 музейді аралаған екен) деген Багатти-Вальсекки музейіне барған сапары екен. Кемал мырзаның қойын дәптерінде «Музей туралы мынандай соңғы жазбалары бар еді :
 «1. Музейлер қыдыру үшін емес, сезу және өмір сүру үшін керек.  
   2. Музейлердегі  заттың рухын коллекция сездіреді. 
   3. Коллекциямыз музей емес, көрме үйі болып саналады». 
Кемал мырзаның Тешвикие мешітіндегі жаназасына, кітабымыздағы кейіпкерлер тізіміндегі адамдардың бәрі қатысты. Кемал мырзаның оқиғасын жаза бастағаным үшін (барлығы да Пүсіннің оқиғасы дейтін) мақтан ететіндіктерін айтты. Мақсатым кітабымды бір кісінің ойымен ғана емес, басқалардың да ой-пікірін біліп жазу болатын. Заим әрқашан Кемалді жақсы көргендігін, өте шынайы адам болғандығын,  досын сағынғандығын айтқан еді. 
– Шынымен Кемал осы Пүсін ханымның барлық заттарын жинаған ба, шынымен музей жасалып жатыр ма? – деп таңғалып сұрады. 
-Иә, солай, музей жасалып жатыр, – деп жауап бердім. – Мен де кітап арқылы осы музейді жарнамалайтын боламын...
                                                       ***
  ...Пүсіннің құрбысы Жейдамен кездескенімізде, ол Пүсіннің бір фотосуретін Кемал мырзаға сыйлаған еді. Жейданың Мачкадағы үйінен шығып, Кемал мырзамен Нишанташыға қарай түннің үнсіздігін тыңдап біраз жаяу жүрдік. 
Кемал «Мерхамет» тұрғын үйінің алдына келіп тоқтады да, маған қарап күлімсіреді. 
– Орхан мырза, сіздің «Қар» атты романыңызды оқыдым, – деді. – Мен саясатты жақсы көрмеймін. Сондықтан ренжімеңіз біраз қиналдым. Бірақ соңғы тарауын ұнаттым. Мен де сол романның қаһарманы сияқты, оқырманға бір нәрсе айтқым келеді. Оған хақым бар ма? Кітабыңыз қашан бітеді?
– Сіздің музейден кейін, – дедім. Бұл сөз арамызда бір қалжың болып кеткен еді. 
– Оқырманға айтар соңғы сөзіңіз қандай болмақ, Кемал мырза?  
– Орхан мырза! Кітабыңызды оқығандар және музейіміздің қонақтары, бізді жақсы түсінеді деп ойлаймын. 
Осы сөздерді айтып тұрып қалтасынан Пүсіннің фотосуретін алып, «Мерхамет» тұрғын үйінің лампаларынан түскен жарықтан Пүсіннің жансыз бейнесіне көз алмай ұзақ қарады. Мен де оның жанында фотосуретке қарап тұрдым. 
– Қарашы, сұлу ғой, иә! – деді, тура отыз жыл бұрын әкесінің өзіне айтқаны сияқты. 
 Жасамыс екі еркек Пүсіннің «Сұлулық байқауына» түскен фотосуретіне, тоғыз саны жазылған лента тағынып, суға түсетін киімімен түскен суретіне, мөлдіреген жанарына, жарқыраған маңдайына, түп-түзу аяқтарына  қызыға қарадық. Фотодағы көңілсіздеу  жүзіне, сымбатты дене мүсініне фотосуреттің түсірілгеніне отыз төрт жыл өтсе де, біздің басымызды айналдырған сұлулыққа таңғалып, махаббатпен, құрметпен, іңкәр сезіммен қарадық.  
– Өтінемін, бұл суретті музейге қойыңыз, Кемал мырза, – дедім. 
– Кітаптағы соңғы сөзім былай болсын! Осы сөзіммен аяқтаңыз романыңызды. Орхан мырза, өтінемін ұмытпаңыз!
– Ұмытпаймын, Кемал мырза! 
Пүсіннің суретін сүйіп, күртесінің жүрек тұсындағы төс қалтасына салды да, маған жанарын мұңға емес, нұрға толтырғандай күлімсіреп, былай деді: 
– Бәрі де білсін! Мен өте бақытты ғұмыр кештім. Мен өмірде махаббат деген құдіретті сезімге бас идім! Сол үшін де бақыттымын!.. 
                                     (жалғасы бар)

  Түрікшеден аударған: Маржан ЕРШУ

...Апаттың салдарынан миыма аздап қан кеткендіктен терісі жыртылып, жан сақтау бөліміне түскен екенмін. Жедел жәрдем мені Ыстамбулдағы Чапа медицина факультетінің жан сақтау бөліміне жеткізіпті. Аурухананың жан сақтау бөлімінде тілсіз екі ай жаттым. Айтылған сөздер миыма қонбайтын, дүние бір орында тұрғандай еді. Аузымдағы түтікпен жатқанымда , анам мен ағам Османның әйелі Берриннің  қасымда отырып жылағанын, олардың сол кездегі көз жастарын ұмыта алмаймын. 
   Заим, Тайфун, Мехмет сияқты достарым мені тура Осман сияқты біраз жазғырып бірақ соңында  жанашырлықпен қарауларына, жол полициясының мәлімдемесінде жүргізушінің (Пүсіннің)  мас болғандығы жазылғаны, оған қоса газеттерде  бұл хабарға масқаралық қосып жазғандықтары себеп болған еді. Алты аптадан кейін маған жүру терапиясын жасады. Жүруді үйрену, өмірді жаңадан бастағандай сезім беретін. Бұл жаңа өмірімде күнде Пүсінді ойлайтын едім. Бірақ Пүсінді ойлауым, өткен жылдардағыдай келешекте қалаған бір арман емес еді, өткеннің естелік елесі бола бастағандай еді. Жаныма жұбаныш болар деп Пруст, Монтень сияқты жазушылардың кітаптарын оқыдым. Анаммен кешкі ас ішкен кезімізде ,ойға батып теледидарға қарап отыратын едім. Анамның ойынша, Пүсіннің өлімі әкемнің өлімімен бірдей еді, екеуміз де сүйіктілерімізді жоғалтқандықтан жанымыздағы адамдарға ашуланып, оларға себепсіз айқайлай алатын едік. Оған қоса, екі өлімнің де себебі бір еді. Бірінші себеп: Өлер алдында екеуінің де арақ ішуі. Екінші себеп: Олардың жан әлеміндегі бір құпия жарылыстың сыртқа шығуы. Әкем бір кездегі жас махаббатына қол жеткізе алмай арманда болса, Пүсін актриса болам деген арманына қол жеткізе алмағасын өз сезімін тұншықтырып жіберді. Анам болса екінші себепті жақтырмайтын еді, мен болсам осының бәрін айтқым келетін. 
    Ауруханадан шыққан соң алғашқы айларда, «Мерхамет» тұрғын үйіне барып, Пүсінмен жатқан төсегімізге отырып темекі тартып, көз алдымда тұрған заттарға қарап ойланатын едім. Басымнан кешкен оқиғаны айтатын болсам, ішімдегі қайғы азаятындығын сезетін едім. Сондықтан Пүсіннің заттарынан жинаған коллекциямды көпшілікке көрсеткім келді. Заим досыммен сырласқым келген, бірақ Сибел екеуі үйленіп  бақытты тұрмыс кешіп жатқандарын естіген соң ,ол ойымнан айнып қалдым. Бір күні Нишанташының бір бұрышында Мехметпен кездесіп қалдым. Мехмет екеуміз Босфорға «еркектерше» өзіміз ғана кешкі ас ішуге келістік. Бұғаздағы мейрамханалар ендігі сән салтанатпен баратын жерлер емес, кешкісі барып отыруға келетін жерлерге айналған еді.  Пүсіннің өмірден өткеніне  алты ай болғанда, бұрынғы ортама қайта келмейтіндігімді түсініп, шешім қабылдаған едім. Тамақтанып отырғанымызда Мехмет жүрегіме жағатын  бір нәрсе айтты. Бір күні бақытты болатындығымды, оны сезетіндігін айтып жатқанда, оның бұл сөздері  маған бақыттың есігі жабылғандығын бұрынғыдан да бетер сезіндірді. 
    ...Жылдар бойы оған сыйлаған әшекейлер, тарақтар, кішкентай айналар, көбелек пішіндес броштар, сырғалар, бәрі, Шұқыржұмадағы Пүсіннің кішкентай бөлмесінің кішкентай сөрелерінде сақтаған еді. Оған сыйлағанымды ұмытқан орамалдар, шұлықтар, анасы үшін деп алған ағаш түймелер, шаш түйреуіштері ,Жейда арқылы жіберген хаттарды сөрелерден көру мені  ауыр халге түсіретін. Бөлмедегі Пүсіннің иісі сіңген шкаф пен сөрелердің жанында жарты сағаттан артық отыра алмайтын едім. Кейде төсектің шетіне отырып, темекі тартып отырып ойланатын едім, кейде көз жасымды төкпес үшін терезеден сыртқа қарайтын едім. 
      Пүсін қолданған  заттарды және Пүсіннің үйіндегі барлық заттарды бір жерге жинастыру керектігін түсіндім. Бірақ ол қай жер болатындығын білмейтінмін. Бұл сұраққа жауапты, тек саяхаттарда,  дүниедегі кішкентай музейлерді аралап  жүріп түсінген едім. Кешкісін анама Парижге баратынымды, саяхаттың жаныма жағатындығын айттым. Парижге не үшін бара жатқанымды сұрайтын болса, жауап бере алмас едім. Не үшін бара жатқанымды өзім де білгім келмейтін. Ұшаққа отырғанда, көңілсіздігімді ұмыту әрі армандау үшін саяхатқа шыққанымды сездім. Ыстамбулдың әр бұрышы Пүсінді еске түсіретін естеліктерге толы еді. Ыстамбулда оны жаным жылап еске алсам, алыста сағыныш сияқты бір сезіммен еске алатын болдым. Жаныма жұбанышты  музейлерді аралап жүргенде сездім. Лувр, Помпиду орталығы сияқты үлкен жерлерді емес, Парижде  адамдар аз баратын  музейлерді айтып отырмын. Армандап, бару үшін қабылдауына жазылған «Эдит Пиаф» музейіне (тарақтар, шаш щеткалары, ойыншық аюларды көрдім) бардым. «Полиция» музейі немесе заттар мен суреттер ерекше жарастырылып қойылған « Жакмар-Андре » сурет  музейі (бос орындықтар, шамдар, қорқынышты бос бір жер) сияқты жерлерге барып жалғыз өзім аралап жүргенімде, өзімді жақсы сезіне бастадым. Бұл жаңа әлемнің оғаштығы  қайғымды азайтатынын түсініп, жаныма жұбаныш табатын едім. Кейде өзімді жұбатып, өзімнің коллекциям туралы  әңгімелеп  айта алатынымды  ұғына бастадым. Парижде бұл музейлерді аралап қыдырып жүргенімде, «Мерхамет» тұрғын үйіндегі коллекциямнан ұялмайтын едім. Мен осылайша жинаған заттарынан ұялатын адамнан коллекционерге айнала бастадым. Бойымдағы бұл өзгерістерді ойламайтын едім, тек музейлерді қыдырып жүріп өзімді бақытты сезініп, оқиғамды заттармен айтып жеткізе алатындығымды ойлап армандайтын едім. Осы кеште «Hötel du Nord» қонақ үйінің барында шарап ішіп отырып, шетелге шыққан барлық түріктер сияқты (шетелде білім алған, әрі бай) еуропалықтардың мен туралы не ойлайтындықтарын елестетіп отырдым. Кейін Ыстамбулды, Нишанташыны, Шұқыржұманы білмейтін біреуге  Пүсінге деген сезімімді қалай жеткіземін деп те ойладым. Өзімді алыс бір мемлекеттен келген, сол жерлерде жылдар бойы өмір сүрген біреу ретінде елестеттім. 
     Енді тура антропологтар сияқты, жинаған заттарды, ұсақ-түйек заттар мен киімдерді, суреттерді көрмеге қойсам ғана басымнан өткен жылдарға бір мағына бере алатын едім. Прусттың  бұл суретші туралы жақсы көріп жазғаны үшін, Париждегі соңғы күндерімді «Густав Моро» музейіне бардым. Суретші Моро, өмірінің ең көп кезеңін өткізген үйін өлгеннен  кейін суреттерінің көрмесі үшін музей етіп жасақтауды ойлайды.Содан өзінің үлкен екі қабатты шеберханасының жанындағы үйді музей жасаған екен. Үй музей болған кезде, ішіндегі заттардың әр біреуінің өзіндік маңызы, естелігі болғандығы музейді «сезім» музейіне айналдырғандай еді. Күзетшілері қалғып, ұйықтап кетіп отырған үй музейлерінің бөлмелерінде ескі еденді сықырлатып жүргенде, бір тылсым деп те айтуға келетін бір сезімді сезіндім. 
     Ыстамбулға келген соң, бірден Несібе тәтеге бардым. Оған Париж, музейлері туралы қысқаша әңгімелеп, кешкі асқа отырғаннан кейін ойымды айттым: 
– Қанша жылдан бері осы үйден заттар алып жүргенімді білесіз, Несібе тәте, – дедім, ауруынан жазылған науқастай күлімсіреп, – Енді осы үйді, осы ғимаратты алғым келеді.
– Қалай сонда?
– Осы үйді маған заттарымен қосып сатыңыз?
– Мен не істеймін?
 -Мен осы үйден Пүсіннің естелігі ретінде бір нәрсе жасағым келеді,- дедім. 
Күйеуі мен қызынан айрылып, жалғыз қалғаны үшін  қайғыратынын айтып, Несібе тәте көзінің жасын көлдетіп жылай берді. Мен де көңілім құлазып отырып,  Нишанташында Куйулу Бостан көшесінде жақсы бір үйде пәтер бар екендігін айттым. Бір айдан кейін Куйулу Бостан көшесінен Несібе тәтеге үлкен пәтер алып бердім. Несібе тәте Шұқыржұмадағы үйді астыңғы қабатымен және үйдегі бүкіл заттарымен бірге маған берді. 
– Кемал балам, мен мына үйді, естеліктерімді тастап кете алмайтын сияқтымын? Оны не істейміз? – дейтін. 
– Осы үйдегі естеліктерімізден , Пүсінді еске салатын үлкен  көрме жасаймыз, Несібе тәте, – деп жауап беретін едім. 
Парижге  барғаным, басқа саяхаттарыма жол ашты. Жаңа бір қалаға барғанымда, қаланың ортасындағы ескі қонақ үйге баратын едім. Алдын ала кітаптардан алған ақпараттарым бойынша қаладағы барлық музейлерді асықпай  аралап қыдыратынмын. Ескі заттар сатылатын базарлар, ұсақ-түйек, естелік ойыншықтар сатылатын дүкендер, кейбір антиквариат дүкендерін қарап, Пүсіннің үйінен көрген тұздық салғыш, қақпақ ашқыш сияқты ұнатқан заттарымды сатып алатын едім. 
   Жаңбырлы суық  күні барған Хильсинки  «Қала музейінің» бөлмелерінен ескі дәрі бөтелкесін көрдім. Штутгартта, ескі бекіністің мұнарасына жасалған «Вютемберг аймақтық музейінде»  ойын карталарына, жүзіктерге, алқаларға, шахматқа, май бояумен салынған суреттерге қарап тұрып, Пүсіннің заттарынан жинақталған көркем бір көрме Пүсінге деген махаббатымның белгісі болу керектігін ойладым. Оңтүстік Францияда, Жерорта теңізінен алыстау жерде «әлемнің иіссу орталығы» саналатын Грас қаласының «Иіссу» музейінде Пүсіннің иісін еске түсіру үшін күні бойы жүрдім. Баспалдақтарына көтерілгеннен кейін өз музейіме үлгі тұтқан, Мюнхендегі Ескі Пинатокада көрген Рембрандтың «Хазірет Ибраһимнің құрбаны» атты картинасы ерекше әсер етті. Пүсінге осы Хазірет Ибраһим туралы әңгімені бұрын айтып бергенімді еске түсірді. Париждегі «Романтикалық Өмір музейінде» Джорж Сандтің  шақпағына, әшекейлеріне, сырғаларына және бір қағазға оралған шаштарына ұзақ уақыт бойы қарап тұрып, денем тітіркеніп кетті. Гётеборг қаласының тарихы туралы «Тарих музейінде»  Шығыс Үндістан фирмаларынан келген фарфорлар және табақтарға қарап отырдым. 
     1987 жылдың март айында Ослода , «Бревик Қала музейінің» ішінен үш жүз жылдық поштаны, фотосуреттер студиясын және ескі дәріхананы көрдім. Триестте бұрынғы кездерде түрме ретінде қолданылған бір ғимаратта орналасқан «Теңіз музейіне» барған кезімде басқа музейлерге қарағанда, маған Пүсіннің естеліктерімен аралас Бұғаз кемелерінің бір кішкентай моделін басқа заттарыммен бірге көрмеге қоя алатынымды білдім. Визасын алуда қиналып келген Гондураста, Кариб жағалауындағы Ла-Сейба қаласындағы «Көбелек-қоңыз» музейінде туристердің арасында жүріп, жылдар бойы Пүсінге  сыйлыққа алып жүрген тура бір шын көбелекке ұқсайтын әшекейлерді көбелек коллекциясы сияқты көрсете алатынымды ойладым. Қытайдың Гуанчжоу қаласында, «Қытай медицина» музейінде Тарық мырзаның дәрілерінің қораптарын көргендей болдым. Парижде жаңадан ашылған «Түтін» музейінің коллекциясының менің сегіз жыл бойы жинаған коллекциямнан да аз екендігін көрдім. «Поль Сезанның шеберханасы» музейінде жарық бөлмелердегі сөрелерге, заттарға қызығушылықпен таңдана қарадым. Өткен күндердің заттарға рух сияқты біткендігін, үнсіз және кішкентай музей үйлерде мені өмірмен байланыстырған әсемдік, жұбаныш тапқандығымды Антверпендегі жақсы күтілген, жарқ-жұрқ еткен «Рококстың үй музейіне» барғанға тағы да түсіндім. 
    Бірақ «Мерхамет» тұрғын үйіндегі өз коллекциямды қабылдап ұнату үшін, тіпті басқа адамдарға мақтанышпен көрсете алу үшін Венадағы «Фрейд» музейіне барып, танымал дәрігердің ескі заттарының көрмесін көру керек болды. Францияның  Безансон қаласындағы ескі бір сарайдың орнына орналасқан «Уақыт» музейінде, сағаттардың үнсіз көрмесінің арасында жүріп музейлер мен  уақыт туралы ойландым. Голландияның Харлем қаласындағы «Тейлор» музейінде ескірген ағаш витрина ішіндегі мұнараларға, икебаналарға, медальдарге, ақшаларға, ескі құралдарға қарап жүргенімде, музейлердің үнсіздігінің ішінде, өмірімнің мәні болған және менің жанымды жұбатқан заттың не болғандығын шабыттанып айта аламын деп ойладым. Бірақ мені бұл жерлерге байланыстырған махаббатты жеткізе алмадым. 
     Тура осы қуанышты Мадраста, ағылшындардың Үндістандағы алғашқы бекінісі болған «Сенд-Джордж» музейінде, ыстық және дымқыл бір ауада үстімнен үлкен бір желдеткіш айналып тұрғанда, хаттар, май бояумен салынған суреттер, ақшалар және күнделікті заттар арасында да сезіндім.   
Берлиндегі Мартин Гропиус ғимаратындағы  «Заттар» музейі, маған керісінше болуы мүмкін екендігін көрсетті, ақылмен барлығын жинастыруға болатынын, жақсы көретін заттарымызды және сүйгеніміздің жақсы көретін заттарын жинау керек екендігін, бір үйіміз, бір музейіміз болмаса да жинаған коллекциямыз жақсы өлеңнің, көзге қуаныш сыйлар заттардың үйі болатындығы ақиқат емес пе?!
    Флоренцияда «Уффици» музейінде Караваджоның «Исмаилдің құрбан болуы» атты картинасын көргенімде, бұл суретке Пүсінмен бірге қарай алмағандығым үшін көзім жасқа толды, сосын Хазірет Ибраһимнің құрбандық оқиғасынан алынатын сабақ, жақсы көретін заттың орнына басқа бір нәрсемен толықтыра білу, жылдар бойы жинаған Пүсіннің заттарына осынша байланғанымның себебін ұғындырғандай болды.
    Лондонда, «Сэр Джон Соунның үй» музейінің бір бұрышында отырып қаланың шуын тыңдайтын едім, бір күні Пүсіннің заттарынан да осындай көрме жасайтынымды, періштелердің жанынан маған қарап күлімсірейтіндігін ойлап бақытты болатын едім. Бірақ Пүсіннен қалған заттармен не істейтіндігімді, маған жақсылап түсінуіме себеп болған -Барселонадағы «Федерик Марес» музейінің жоғарғы қабатындағы, шаш түйрегіштер, білезіктер, ойын карталар, кілттер, иіс судың бос бөтелкелері, қол орамалдар, броштар, алқалар, сөмкелерге толы сезімтал музейі болған еді. 
    Бес айдан астам уақыт бойы екі жүз жетпіс үш музей аралаған алғашқы Америка саяхатымда Манхэттендегі «Қолғаптар» музейінде, Барселонадағы өзім ұнатқан сезімтал музейді еске түсірген едім. Лос-Анджелестегі «Техникалық музей», кейбір музейде сезінген бір тылсым күш денемді тітіркендірді. Адамзат баласы  басқа дәуірде өмір сүріп жатыр, мен болсам басқа бір, ескі дәуірдің ғимаратында  естеліктеріммен қамалып қалғандай  болған едім.
    Солтүстік Каролинада орналасқан Смитфилд қаласындағы «Ава Гарднер» музейінде, кішкентай Аваның мектеп жылдарындағы суреті, түнде жатқанда киетін киімдерін, қолғап, етіктерін көргенде, Пүсінді сағынғаным соншалық саяхатымды бітіріп , Ыстамбулдағы үйіме қайтуға шешім қабылдадым. Шынайы коллекционердің өз үйі, өз музейі болуы керектігін түсіндім.  «Мерхамет» тұрғын үйінде жиналған көптеген заттар бар. Бәрін бір жерге жинап, мен де музей ашып,  сол жерде өмір сүргім келді. Өмірінің соңғы жылдарында, жинаған коллекцияларымен бірге өмір сүрген үйлерін өлгеннен кейін музейге айналдырған  атақты француз суретшісі Гюстав Моро сияқты, әлемде үлгі тұтар тұлғалар бар. Өткен уақыттың белгісі саналар музейлерді жақсы көретін едім. Жер бетіндегі мыңдаған музейлерді көру үшін саяхатымды жалғастыра бердім... 

                                                                                                КОЛЛЕКЦИОНЕР 
Дүние саяхаттарында және Ыстамбулда тәжірибе жинақтаған жылдарымда мынаны байқадым. Өмірде коллекционерлер екі түрлі болады. 
1.    Коллекциясымен мақтанып оны жұртқа көрсеткісі келетін маңғаздар (көбіне батыстық мәдениетте болады).
2.    Жинаған заттарын тығатын ұялшақтар (заманауи адамдардан тыс).
Маңғаздардың ойынша,  коллекция жинаудың себебі не болса да, ең соңында бір музей төрінде көрсетілуі үшін жиналады екен. Кішкентай және жекеменшік Америка музейлерінің ресми тарихынан осыны байқадым: мысалы, Сусын қораптары мен Жарнама музейінің анықтамасында кішкентай Том мектептен үйге қайтып келе жатып, жерден алғашқы газ сусынының қаңылтырын тауып алғандығы жазылған еді. Кейін газ сусыны қаңылтырларының бәрін жинап музейде көрме ашу екен. 
     Ұялшақтар  коллекциясын жинақтау үшін жинайды. Маңғаздар сияқты олар үшін де заттарды жинау (оқып отырғандар менің жайымнан да түсінген болар) өмірдегі қуанышқа не қайғы-дертке дауа, жанына бір жұбаныш. Бірақ ұялшақ колекционерлердің өмір сүретін қоғамдарында коллекция мен музейге маңызды мән бермегендіктен, жинақтау ақпарат алуға, үйренуге септігін тигізетін зат емес, тығылып ұсталуы тиіс ұят нәрсе сияқты қабылданады. Өйткені, коллекциялар ұялшақтардың мекенінде пайдалы бір ақпарат емес, тек коллекционердің жан дертін ғана көрсетеді. 
    Армандап ашам деп жүрген  «Сезім музейінде» көрмеге қою үшін Пүсін екеуміздің 1976 жылдың жаз айында көрген фильмдеріміздің жарнамаларын, суреттерін, билеттерін, 1992 жылы Ыстамбулдың фильм заттарын жинақтаушы коллекционерлермен танысқанымда таптым. «Махаббат қасіреті өлгенде бітер» және «Екі от ортасында» сияқты фильмдердің суреттерін, маған Хыфзы мырза жақсы саудаласқан соң сатқан еді. Коллекциясына қызығушылық танытқанымды жүз рет айтқан соң, біраз маңғазданып, кеудесін керген еді. 
 – Өте жақсы көретін заттарымды сізге сатып жатқаным үшін, олардан айрылғандығым үшін жаным ауырады, Кемал мырза, – деген еді. 
Іздеп жүрген фильмдерім туралы  ақпарат, суреттерді  қайдан таба алатындығымды сұрағанымда, Хыфзы мырза көптеген өзі сияқты ұялшақ коллекционерлердің үйлері фотосуреттерге, фильм афишаларына толы екенін айтты. Бөлмелері фильмге қатысты заттарға, суреттерге, газет, журналдарға толып өздеріне орын қалмай қалады екен. Үй аузы мұрнына дейін толып бір қоқыс үйге айналады. Кейін бұл коллекционерлер (көбісі үйленбеген) өлген кезде, жақындары  олардың үйлерін «қоқысқа толып кеткен» деп тастап кетеді екен. Өтінішімді жерге тастамай Хыфзы мырза мені осындай бір қоқыс үйге алып барып кіргізді. Музейімдегі көптеген фильмдердің ақпарат қағаздарын, Ыстамбул суреттерін, пошта открыткаларын, кино билеттерін, кезінде сақтап қоюды ойламаған мейрамхана мәзірлерін, ескі қаңылтыр консервілерді, ескі газет беттерін, үстінде фирмалардың логотиптері бар пакеттер, дәрінің қораптары, бөтелкелер, әртіс және танымал адамдардың суреттерін және Пүсін екеуміздің тұрған қаламыз Ыстамбулдың суреттерін, осындай қоқыс үйлерден өзім тауып алдым. 
    Сол күндерде «Бейоғлыда» қырық жыл бойы той, атастырылу, туған күн, кәсіптік түскі астар, мейрамхана - барлардың фотосуреттерін түсірген соң, орын болмағандықтан және ешкімге қажет болмағандықтан барлық фотосурет негативінің коллекциясын отқа жағып жіберген грек фотосуретшінің драмасын тыңдаған едім. Осы қаланың орталығындағы болған барлық тойлардың, ойын сауықтардың суреттерін ешкім тегін де алғысы келмеген екен. 1996 жылдың желтоқсан айында Неждет Атсыз атты бір жинақтаушы (коллекционер деген дұрыс болмас) Топханеде  кішкентай үйінде толған қағаздар мен ескі заттардың арасында өліп қалған екен. Бұл тек төрт айдан кейін жазда үйден шыққан жаман иіс шыға бастағанда белгілі болған. Заттар есікке дейін толы болғандықтан, өрт сөндірушілер терезеден  кіріпті. Бұл жайттар газеттерде аздап мазақ қылып, аздап қорқытылып жазылғандықтан ыстамбулдықтар мұндай жинақтаушылардан қорқатын болды. Кітабымызда атының аталмағандығын қалаған бір коллекционер, әр ыстамбулдықтың өмір бойы жиырма мыңға жақын әр түрлі есік тұтқасын ұстайтындығын айтып «сүйген кісімнің қолы» осы тұтқалардың  біреуіне  тиюі мүмкін екендігіне сендірген соң, есік тұтқалары  мен кілт коллекциясын сатып алдым. 
    1975 пен 1980 жылдар арасында жаназада жағаға тағылған марқұмдардың суреттерін жинаған, атын жазуымды қаламаған бір коллекционер, менімен әр суреті үшін саудаласқаннан кейін менсінбегендей бір сұрақ  қойған еді, мен бәріне бірдей жатталып қалған жауапты қайтаратын едім.
– Бір музей ашпақшымын...
– Оны сұрап тұрған жоқпын, мына заттарды неге сатып алып тұрсың, ол сізге не үшін керек, соны сұрап тұрмын.
Бұл сұрақ, өз-өзінен зат жинаған, бұларды бір жерге жинастырған әр адамның ішінде бір жаралы жүрек, терең бір дерт, айтылуы зор бір рухани жара бар мағынасындағы сұрақ болатын. Менің қандай дертім бар? Сүйіктім өлгенде, жағама суретін таға алмадым деген дерт пе? Немесе бұл қайғы-дертім айтуға келмейтін ұят нәрсе ме еді?! Жеке адам музейлерінің дамымаған сәтінде, 1990 жылдардағы Ыстамбулдағы коллекция  жинақтаушылар бір-бірлеріне ашық түрде менсінбеушілік мінез көрсететін еді. Бұл қорлаулар қызғанышпен араласқанда тіпті жаман болатын. Несібе тәтенің Нишанташына көшуі, архитектор Ихсаннын көмегімен Кескіндердің үйін тура бір музей ғимаратына айналдыру ынтам, яғни «тура Еуропадағыдай ерекше бір музей» жасап жатқаным және бай болғандығым жан-жаққа әңгіме болып тарап кеткен еді. Батыс елдеріндегідей тек ақшасы көп бай  болғандықтан танымал болу үшін музей жасап,  ескі заттарды жинап жүр деп ойлаулары мүмкін еді. Бірақ менің әуелден танымал қасіретім, Пүсінге деген махаббатым, жұртқа өсек боп жариялана бастады.  «Мерхамет» тұрғын үйіндегі заттарды  Шұқыржұмадағы музейге бір бірлеп апармас бұрын, Пүсінмен жиырма жыл бұрын сүйіскен бөлмеде жиналған коллекциямның жалпы бір суретін түсірдім. Заттар, барлық тұздық ыдыстары, ойыншық иттер, қаламдар, шаш түйреуіштері, күлсалғыш ыдыстары, тура екі жыл сайын Ыстамбулдың үстімен екі рет өтетін ләйлектер сияқты үнсіз қоныс аударып жатқандай еді. Пүсінге кезінде сатып алған осы шақпақтың бір сыңарын Атина және Римдегі ескі заттар базарында, соған қатты ұқсайтын біреуін  Париж және Бейрутта дүкендерден көрген едім. Пүсіннің үйінің үстелінде екі жыл бойы тұрған мынау тұз ыдысы Ыстамбул кәсіпорындарында жасалатын. Оны тек Ыстамбул мейрамханаларында көрген едім. Бірақ  Делидегі  бір мұсылман мейрамханасында, Каирдің ескі аудандарындағы асханаларда, Барселонадағы жексенбі күндері ұйымдастырылатын жәрмеңкеде және Римдегі ас үй заттарын сататын дүкеннен көрген едім. Мүмкін бұл тұздық салғышты ертеде біреу бір жерде өндірген болар, басқа мемлекеттерде пішіні жасалып, ұқсастарын сатуға шығарған болар. Оңтүстік Орта теңіз, Балқан елдері және басқа да елдерде миллиондаған тұздық салғыштар  өндіріліп, ұзақ уақыт бойы қаншама жанұяның дастарханында тұрған еді. Тұз ыдысының дүниенің төрт бұрышына қалай жеткендігі, тура көшпенді құстардың арасында қалай байланыс құратындығы сияқты жұмбақ болатын. Кейін басқа бір тұздық салғыштар өндіріліп, ескі заттардың орнына келеді, адамдардың көбі өмірлерінің маңызды кезеңдерінің куәгерлері болған бұл заттар арасындағы байланысын білмей , ойламай –ақ, бұрын қолданған заттарды ұмытып кетіп жатады. 
    Коллекциямды, «Мерхамет» тұрғын үйіндегі, Пүсінмен құшақтасып жатқан төсекті, көрпе және ақжаймаларды, музейге айналдырған ғамараттың шатырына апарған едім. Сол жерге төсекті апарған соң, үш рөмке ракы ішкен түні маған Пүсінді еске түсіретін барлық заттармен, олардың  рухын сезіп құшақтап ұйықтағым келді, сосын бір көктемнің кешінде ендігі іші музейге ауыстырылған үйге, Далгыч көшесіндегі жаңа есігінен кілтпен ашып кірдім, ұзын және түп-түзу баспалдақтарды бір елес сияқты баяулап басып, шатырдағы төсекке жатып ұйықтап қалдым. 
   Кейбіреулер үйлерін заттарға толтырып, өмірлерінің соңына қарай сол үйлерін музейге айналдырады. Мен болсам, музейге айналған үйді, төсегім, бөлмем және заттарыммен қайтадан үйге айналдыруға тырыстым. Адамның түнде, терең әрі  нәзік сезім естеліктеріне қатысты болған заттармен бір жерде ұйықтағаннан керемет не бар дейсіз?! Архитектор Ихсан ғимараттың ортасында ашық қалдырған бос жердің арқасында, тек коллекциямдағы заттарды ғана емес, ғимараттың бір құдыретін әр түн сайын сезінетінмін. Меніңше, шынайы музейлер – уақыт өте келе мекенге айналған жерлер. 
    Музей-үйімнің шатырында ұйықтап жүргенімді анам ұнатпайтын еді. Бірақ анаммен бірге түскі ас ішу үшін үйге жиі баратын едім. Сибел мен Заимнан басқа ескі достарымның кейбіреулерімен қайтадан достасып араласып жүрдім, жаз айларында Суадиеге, аралдарға яхтамен қыдыруға шығатынмын. Олар Пүсіннің бұл өмірде жоқ екендігіне тек осылайша ғана төзе алатындығыма сенгені үшін еш нәрсе айтпайтын еді. Берлиндегі «Берггрюн»  музейіне барғанымда, бүкіл өмір бойы жинаған коллекциясының көрмесін жасаған  атақты коллекционер Хайнц Берггрюн Берлин қаласымен жасаған келісім шарты  бойынша, өлгенге дейін коллекциясы үшін берілген ғимараттың шатырында тұрғандығын айтқан болатын. Бір айлы түннің ортасында Шұқыржұмадағы үйде, шатырдағы кішкентай пердесіз бөлмемде бір керемет жарық сәулесінен ояндым, сосын артымдағы үлкен тесіктен музейдің бос алаңына қарадым. Кішкентай музейімнің терезесінен айдың күміс сәулесі ішке түсіп тұрды. Бос алаңды, тура шексіз бір мекендей қорқынышты етіп көрсетіп тұрды. Астыңғы қабаттарда отыз жыл бойы жинаған барлық коллекциямның көлеңкелері бар еді. Пүсіннің және Кескін жанұясының осы үйде қолданған заттары, «Шевролеттің» дат бөлшегі, пештен тоңызытқышқа дейін, үстінде сегіз жыл бойы дастархан жайып тамақ ішіп отырып көрген теледидарға дейін бәрін көріп және заттардың рухын сезген шаман ұстазындай осы заттардың хикаяларының ішінде оянғандығынымды сезінетін едім. 
   Музейімнің ішіндегі барлық заттардың оқиғалары  әңгімеленген бір каталогтың болуы керектігін сол түні түсіндім. Бұл да әрине Пүсінге деген мәңгілік махабатым мен қайран жүрегім туралы оқиға болатын еді. Ай сәулесінде, көлеңкелердің ішіндегі және ауада ілініп тұрғандай көрінген бұл заттардың әрқайсысы, тура Аристотельдің бөлшектенбейтін атомдары сияқты, бөлінбейтін кезеңді көрсетіп тұрғандай еді. Аристотельдің айтуы бойынша, естеліктерді біріктіретін заман болғандығы сияқты, заттарды да біріктіретін бір оқиға екендігін түсіндім. Шіркін –ай! Осы Музейім туралы хикаяны роман етіп суреттеп жазар болса?  Мұндай кітапты мен үшін кім жаза алатын еді? Жазушы іздедім...     

                    (жалғасы бар)
   Түрікшеден аударған: Маржан ЕРШУ