Салтанат Байтекенова 2002 жылы Атырау қаласында туған. Атырау қаласындағы №15 Абай атындағы орта мектептің түлегі. Х.Досмұхамедов атындағы Атырау университеті, Журналистика және қоғаммен байланыс кафедрасының 4-ші курс студенті.

Сатира саласында қалам суытпай ұзақ жылдар еңбек етіп, өткір тілді фельетондарды дүниеге әкелген қаламгерлердің шеберлігін айтпай кету мүмкін емес. «Журналист-әділетті жақтаушы» деген ұғымға кір келтірмей, өзінің тура сөзді, бірбеткей, табандылығымен қоғамдағы арсыздықпен өмір бойы күресіп өткен биік ардың адамы Нури Муфтах (Нүреден Муфтахов) - мықты фельетонист, танымал журналист. Ол - ой-санасын, қаламының қарымын ел- жұртты мазалаған көкейкесті, мән-маңызы зор мәселелерді зерделі ізденіспен жазуға арнаған қаламгер.
       

Бәрі қашып кетті...

Жан-жағыма қарасам тып-типыл... 

Дүние жарық, тек маған ғана бәрі қараңғы...

      Жыл жарым болды аяқ астынан қос жанарымнан айрылып қалғаныма. Мүгедек болу әп-сәтте екен-ау. Алғашында біреуі шошып, біреуі жылап, біреуі аяп, ағайындардың бәрі қиналып кеткен еді. «Сап-сау көзге аяқ астынан не болды?!» деп біреуі сенбей әлек. Мұның бәрі уақытша екен. Кейін бәрі үйреншікті жағдай сияқты болып кетті.

      Әшейінде ну орманның ортасында жүргендей едім. Жалғыз қалғандаймын. «Қазаны басқаның - қайғысы басқа» дегенді де қазір түсінгендеймін. Дұрыс. Бәрі де дұрыс, бәрі орнымен. Мен ешкімге де, ештеңеге де ренжи алмаймын. Әркімнің өз өмірі, күйбең тірлігі бар. Айтып келетін, аты жаман аурулардан аман - есен айығып, нан тауып, жан бағу дейтін қазіргі уақытта қиынның-қиыны. Өмір сүру ешкімге де оңай соғып тұрған жоқ, түсінемін. Бәрін де түсінуге болады. Тек бір жан иесіне ғана әлі күнге дейін таңғалудамын. Танысқан күннен бастап, күн сайын, апта сайын және ай сайын үмітін үзбей, менің ауруыммен тоқтаусыз күресуде. Біресе ине қояды, біресе тамыр соғысын бақылайды, біресе шөп дәрісін ұсынады.

      Тіпті менің диагнозым жөнінде Япония еліне хат та жіберіп үлгерді. Жаман жағын жасырып, жақсы жағын байқай қалса, бірден хабарын айтып отырады. Аузынан ылғи да жақсы сөз шығады, ал «жақсы сөз, жарым ырыс» деген. Онысы адам жанын үрей-уайымнан аулақ қылып, үміт ұялату әдісі еді. Оның өзге дәрігерлерден де өзгешелігі де осында. Сонымен Жасан деген кім? Ол қандай жан өзі? Жасан-жақсылықтың жаршысы бола білген, жаны жайсаң жан. Жасан - адам жаны мен тәнін қатар емдейтін білікті маман, дәрігер. Кейде жұмыс барысы бойынша олқылықтарға көңілі толмай, ашуға мінген сәттерінде сыртынан бір көрген адам оны қатігез деп ойлап қалуы мүмкін. Жоқ. Керісінше оның жүрегі жұмсақ, жаны мейірімге толы. Жағдайы жоқтарға, мұқтаждарға, жетім-жесірлерге ылғи да жеңілдік жасап жүреді. Садақа-зекетін де солардан аямайды.

       Ол - білімі мен өмірлік тәжірбиесін қатар ұштастыра білген білікті маман. Оның саусақтары да қасиетті. Құдды бір ауруыңды өзі іздеп табатын заманауи жаңа технологиялар секілді. Бірде мен көз жанарымның көрмей қалуына байланысты ине салғызғалы жатыр едім. Кенет жақтың тұсына салған инесінен бір нәрсе қытыр етті. Бір жағым шығып кеткендей болып тамақ жеуге қиналып жүр едім, сол екен орнына түскен. Бұл тек мен көрген бір ғана мысал, ал естігенім қаншама?! Бұл қасиет оған атасынан дарыған болса керек. Естуімше, атасы да әулие адам болған екен. Ал, жүрегінің жұмсақтығы анасынан дарыған десе де болар. Анасы - ақындығымен танылған өте дана адам. Ән айтатын өнері де баршылық. Науқасты көрсе ұшықтап, батасын беріп: «Балам, көмектес, мұқтаж ғой» деп Жасанға ескертіп жатады.

        Жасан- қарапайым, қайырымды, қайсар, қайраткер, әрі құдайшыл жан. Бір бойына осыншама мінез құлықты сыйдырып қойған бір құдайдың шеберлігін айтсаңызшы! Кезінде бала Жасан ұшқыш болуды армандапты. Бірақ оның бойындағы қасиетті байқап қалған ата-анасы бірден дәрігерлікке бағыттап жібереді. Дер кезінде берген дұрыс бағыт-бағдары үшін де, тәрбиесі үшін де ата-анасына айтар алғысымыз шексіз. Қателеспеген екен. Үміт ақталды. Оның радиоларға, теледидарға, газет-журналдарға, сайттарға берген сұхбатын тыңдай, оқи отырып, Қазақ елі үшін атқарар қызметі әлі алда екенін байқау қиын емес. Өз өнімімізді өндіретін зауыттар дайындау, шығыс медицинасын дамытып, үлкен институттар ашып, білікті маман кадрлар дайындау - оның болашақ жаспарында. Осының бәрі халық денсаулығы үшін, ел игілігі үшін. Мақтау - мадақ бір Аллаға ғана тән. Өз басым мақтау дегенді мақтамен бауыздау деп түсінемін.

       Менің айтып отырғанымның бәрі - құр мақтау емес, ащы шындық. Кейбір алдына барғанда министрдің кабинетіне кіргендей болып, алдын-ала регистратураға тіркеліп, жазылып кіріп, телефонын көтермей, сағатына бір қарап көріп, уақыт бітті деп есігін жауып, артына қайрылмастан кете салатын, көкірегін керген дәрігерлерді көргенде қынжыласың. Олай болса, менікі мақтау емес, жақсының жақсылығын айтып, нұрын тасыту, әрі кейінгі жастарға үлгі қылып көрсету. Шүкір. Мен жалғыз емес екенмін. Осындай ел ағалары барда менің алаңдауым, менің уайымдауым, менің мұңаюым бекер екен. Мен енді жасымаймын. Жаңа ғана жұмыс үстінде отырса да қоңырауыма жауап беріп, көз жасынан улы гормондар бөлініп, көздің көру қасиеті одан сайын асқынатынын да айтып үлгерген еді маған, менің денсаулығыма алаңдайтын жан. Ол – медицина ғылымдарының докторы, академик, профессор Жасан Зекейұлы.

Қайын апам бақилық болды. Өмірдің заңы. Кім жалған дүниеге мәңгілік тұрақтаған?! Бәріміз де бір Алла Таағаланың алдына барамыз. Мен де. Сен де. Ол да...
   Кеше құран оқытып, жүз күндік асы берілді қайынбикемнің.
Күйеуім марқұм қызғаншақ еді, жарықтық. Сондықтан өзіме мінезі, сөзі, әдебі ұнаған ұрғашыны  «мына кісі - сіздің рудан, апайымыз болады екен, ал мына қыз бала - қарындасыңыз болар» деп, жалғызілікті жарымның жан- жағын апа-қарындасқа «толтырып» тастайтынмын.  Олар да өз кезегінде: «Әй,қатын (яғни,   мына мен), менің ініме (яғни,  байыма) ауызыңды ашпа, біліп қойсам оңдырмаймын!» деп, өтірік қоқан-лоққы көрсетіп,сыйластықпен жүріп жаттық. Алдап-сулап, ақылмен, парасат-пайыммен ер азаматтың қол күшін, шеберлігін бәріміз ортақ пайдаландық. Біз деп отырғаным - мүгедек қыз-келіншектер. Ол кезде балалар жас. Ауыр көтере алмаймыз, кран жөндеу қолдан келмейді. Көмірді шошалаға кіргізу және басқа да ауыр жұмыстарға қол күші керек болмайтын жер бар ма? Ол дәурен де көзімізден бұл-бұл ұшты. Бір-бірімізбен септесіп, біріміздің жанарымыздағы жасты екіншіміз сүртіп, біріміздің көңіліміздегі мұңды тағы біреуіміз сейілтіп, бір-бірімізді қолдап жүріп, ұл-қыздарымызды өсірдік, өндірдік, адам асыл еттік. Соңымызда қайран жастық «қош» деп айтуға да үлгірмей қалып қойғанын есіміз кіріп, етегімізді жинағаннан кейін барып бағамдадық. Шүкір, ұл ержетті, қыз бойжетті, оқыды-тоқыды, қатар құрбыларынан кем қалмады, дипломдарын алып, жұмысқа орналасты. Мүмкін, қатарластарынан көрі ертерек есейген шығар. Өйткені, олардың анасы, біз – еңбекке мүмкіндігі шектелген, ғаріп аналар едік. Сөйтіп жүріп, қысқа жіп күрмеуге келмей, жүйрік уақыт зырлап өтіпті. Күні кеше алшаң басып жүрген менің жұбайым, отағасым да бақилық болды. Оған да төрт жыл болып қалыпты-ау... Жас кезде байқамайды екенбіз, егде тартқан сайын сыйласқан, бірге жүрген, бір ортада өсіп-өнген қимас жандар жалған дүниемен қоштасып, барзақ әлеміне аттана бастайды екен. Міне, күні кеше бірге жүрген қайынбикеміздің де келместің кемесіне мінгеніне жүз күн болып қалыпты-ау... Осындайда көмейіңе ащы өксік тығылып, көзге ащы жас толатынын қайтейін!
  ...Бүгін дастархан басында еркек-әйелі бар, әйтеуір адам толып отыр. Бұлар - ... менің қайынбикемнің туыстары, ал  мына ас беріп жатқан қыздың нағашылары екен!
Осы қалада баяғыдан бері тұрады! Анасынан айырылып, қайғыдан көкірегі қарс айырылып, қабырғасы сөгіліп жүрген қызға «ақыл» айтыпты! «Біз ата салтты ұмытпауымыз керек! Қайтқан кісінің жүз күндігін беру керек!»
  Ал, өздері бір тойға жиналғандай дабұр-дұбыр. Тіпті менің қаншаға келгенімді сұрап, жасыма дейін тергеп... Парықсыз пенделерге не айтарсың!
Ой, Алла-ай. 
Шыдамадым. Дастарханға отырып, іштеріне аздап ел қонған соң:
-    Осы жерде мен ғана Мәкеңнің туысы емес екенмін, қызым шақырған соң әдейі келдім естелік айтайын деп... Марқұмның жатқан жері жайлы, топырағы торқа болсын. Елеп-ескеріп, құранға, асқа келген сіздерге сауаптан жазсын. Құдайға шүкір, бар екенсіздер, нар екенсіздер! Бірақ Мәкең дүниеде бар кезінде, көзі тірісінде араласып-құраласып, таныспағанымыз, әрине, өкінішті! Бірақ ағайын деген сол, естеріңізге алып келіп отырсыздар. Бәрі де естеріңізге түсіп жатыр... Ал, кімнің есінде он төрт жасында кім не айтты? -  ширығып отырғаным сондай, дауысым бұзылып шықты. Ел ауызын ашып, бұл не дегелі тұр дегендей, аузыма қарап аңқайды. 
-    Осы балалардың әкесі өлгенде мына анасының жүз күндік дұға дастарханын жасап, шапқылап жүрген Айжантай бар болғаны он төртте болатын. Шешесі, яғни ,мына сіздердің біреуіңе - апай, біреуіңе – қарындас болып келетін Мәкең өздерің білесіңдер, үкіметтің жәрдемақысымен ғана күнелтті. Жамбасынан қозғала алмайтын. Жұбайының қазасында егіліп тұрып жылады, жұбанбады. Кеше келсем де, бүгін келсем де – сол жылау. Өмірдің алдындағы қорқыныш. Шарасыздық. «Қой, есіңді жина!» десем...,болмайды. Иә, жоқтау айту керек, жардың, балалардың әкесінің орны бөлек. Сосын бір күні ұрыстым күйеудің апасына: «Жыла! Осылай жыла да отыр! Мына арты жетіде, алды он төрттегі балаларың осылай сенімен бірге жыласын. Сен көз жасыңды төгіп отыра берсең, бұларды кім асырайды?! Сосын осылай құшақтасып отырып өліңдер! Басқа не қалды. Жыла!» 
       Кейін айтты апайым: «сенің сол сөзің есімді жиғызды» деп. Иә, «дос –   жылатып айтар, дұшпан – күлдіріп айтар» деген ғой! Көрген сайын айта жүріп еді, жарықтық.
Сол кезде жаңағы он төрттегі Айжантай анасын құшақтап: «Мама, жыламашы! Өзім асыраймын! Мына оқуымды бітіріп алайын. Сосын өзім асыраймын!»
Біз тек сол қызымыздың алаңсыз оқуына жәрдемдесуге тырыстық...
      Ал, кімнің есінде он төрт жасында берген уәдесі?! Сол бір қаралы, жүректері жаралы күндерде анасына берген уәдесін ұмытпай, отбасына, өзі туып, өсіп-өнген ұясына қамқорлығын әлі күнге жалғастырып, екі інісін оқытып, сәтсіз болса да аяқтандырып, сосын өзі де қызыл дипломмен бітіріп, тәуір қызметке тұрып, анасын ақтық сапарға өз қолымен жөнелтіп,  енді, міне, нағашылары «еске салған соң» жүз күндігіне де дастархан жайып, бір жастан енді асқан сәбиін қолтығына қыстырып шапқылап жүрген Айжантайым-ай!
Кафеде, соңғы үлгіде сәндеп жайылған дастарханда құс сүтінен басқаның бәрі бар. Тек «мейірім, шапағат пен қамқорлық жоқ па?» деп жүрегім қысылды.
-    Айналайындар, Алла ниеттеріңді қабыл етсін. Бір ошақтың үш бұтындай бірліктеріңе шашау түспесін. Берік болыңдар. Қарағайдай қаптаған нағашыларың бар екен. Әкеңнің қарындасы да оқуын осы үйде жүріп оқыған екен. Ол да - ет жақының. Енді бас құрап үйленіңдер! Жалғыздық бір Аллаға жарасқан. Пенде өз міндетін атқарып, артында ұрпақ қалдыруы қажет. Айжантайдың қолын ұзартыңдар.  Оның өз ошағы, өз отбасы бар. Аз ғана үлкен болса да осы кезге шейін перзенттік борышын адал атқарды. Қара ормандай самсаған нағашы, бауырмал жұртың қасыңда екен, енді не қам бар?!
Тыңдады бәрі. Біреуі түсініп тыңдады, біреуі түсінбей тыңдады, біреуі жүрегімен тыңдады, біреуі тек назарын ғана бұрды, енді біреуі «осындай сөз неге керек?» дегенді көзқарасымен, қабағымен аңғарта отырып тыңдаған болды. Ал, мен айттым, сөйледім. Олардың тек бүгін ғана туған екені естеріне түсіп отырған Мәкеңнің өмір бойына қалай қиналғанын, қинала жүріп есін жиғанын, үш баланы адам етем деп өзінің дімкәс өмірін сарп еткенін айттым.

«Тіріде сыйласпаған ағайын,
Құм құйылсын көзіңе,
Өлгенде бекер жылама!» деп Махамбет бекер күңіренді дейсіз бе?!
Олай болса, бір-біріміздің қадірімізді тірлікте біліп, сыйласып, қамқорлық жасап жүргенге не жеттсін?! Ал, өлгеннен кейін жылайтын адам табылады. Көмусіз қалған адамды көрген ешкім жоқ! Көрші бар, көлем бар дегендей, ақ жуып ақтық сапарға аттандыратын адам табылар... Қара ормандай халық аман болсын! 
...Дегенмен, ас тарқап жатқанда да бір нағашы әзіл айтып үлгірді. 
Пәруайсыз  пенделер-ай, не дейін...

 «Қаратаудың басынан көш келеді.
Көшкен сайын бір тайлақ бос келеді.
Ел-жұртынан айрылған жаман екен,
Екі көзге мөлтілдеп жас келеді.
Мына заман қай заман? Бағы заман,
Баяғыдай болсайшы тағы заман,
Ай, Елім-ай, Елім-ай!». 
Бұл –кешегі жыр. Қазақтың жүрегінде өшпестей сақталған зар жыры.

Қазақ   басынан кешпеді? Не көрмеді бұл қазақ? От пен су да кешті, ашаршылық, нәубет те көрді. Жаны сірі қазаққа Құдайдың да өзі жар еді. Қазақ қиналғанда «Құдай сақтасын!» дейді де, «Сақтанғанды сақтармын деген Құдай» деп қарманып жүріп, өз сөзіне өзі жауап табады. Құлсарыны су басып, Жылыойдан арып-ашып Маңғыстауға көш келді. Бұл көш «қара көзден мөлтілдеп жасымен» келген қайғылы-мұңды көш. Маңғыстау жұртына мың алғыс. Қазақтың сан ғасырлық сары алтындай сақталған қазақы мінезі бұл жұрттың бойынан көшпеген екен. Бар көмегін беріп жатыр, қарсы алып жатыр жаны ашығаннан. Жылыойдан барған көшті сол жердің әкімдері бастап, елдері қоштап құшақ жайып қарсы алып, көз жастарын сүртіп жатыр. Маңғыстау облыстық әкімдігі, Бірнеше Мұнай, құрылыс компаниялары ,жеке кәсіпорын иелері , қарапайым адамдар  қаншама техникалары мен көмегін беріп жатыр. «Көмек береміз, үйде жата алмадық» деп қаншама азаматтар келіп жатыр Маңғыстаудан. Ағылған халықты таксимен тегін тасымалдап жатыр. Жылыой жері Бекет ата туған топырақ болса, Маңғыстау –Бекет атаның мәңгілік мекен төрі. Алла жар болсын. Бекет ата қолдасын. Ризамыз, саған, Маңғыстау! Көптен бері мұндай бауырмал сезімді көрмеген желі қолданушылар, әсіресе үлкендері жағы толқып, тебіреніп жатыр. «Маңғыстау-биік еуропалық денгейге жеткен ел» депті танымал кинорежиссер ағамыз бұл көріністерді көріп. Бұл түсінік қате. Бауырмалдық, жанашырлық, туыстық, адалдық, намысқойлық мінез қазақтың генінде бар. Сол сезімдердің алтын қазығы қасиетті Маңғыстауда сақталған екен. Қазақтан сөз қалған ба? «Жаны ашымағанның басы ауырмас» деген сөз сол ескі заманнан, бабалардан қалған. Отыз жылда «өсеміз, өркейеміз» деп қазақ өзінің төл мінезі, төл мәдениетінен алыстап кетті. Жаһандану кезеңінде қазақтың сол тамаша мінездері өліп барады. «Малым-жанымның садағасы, жаным –арымның садағасы» деген сөзді тұмарындай қастерлеген де қазақ.  Қазақ  өзінің төл мінезінен алыстағасын елге, жерге жаны ашымас биліктің күші артты, мойны жуандады, жұдырығы қатайды. Елді адал билеу дегенді «пайда көру» деп ұқты. Түрлі дін түрлері  ата дәстүрімізге іріткі салып, елдің іші бүлінді. Зардабын қарапайым халық көреді. Қазақтың «бас жарылса, бөрік ішінде, Қол сынса, жең ішінде» дейтін сабырлығы мен шыдамдылығы да бар. Мінезге бай халықпыз. «Дат!» дейтін  қазақ. «Датың болса, айт!» дейтін де қазақ. «Көңіліңде дат-тат болмаса, өмір ғажап» дейтін де қазақ. «Бар табылар, жоқ кетер» деген де қазақ. «Бірлік барда, тірлік бар» деген де қазақ. Атақты түркітанушы ғалым Қоңыр Иштван Мандоки: «Қанша елді араладым, бірақ қазақтай халықты көргенім жоқ. Қазақтың ата дәстүрінде бір жаман дәстүр жоқ» деген екен. Өкініштісі, алтын арқаулы дәстүрімізді бүлдіріп жүрген де сол қазақтың кейбір кері кеткен тұқымдары. Байлық та жақсы, барлық та жақсы. Қазақтың қазақ болғаны да жақсы.

«Допша тепкен арлыны,
Мазақ, мазақ! Қай мазақ?!
Жақтырмайтын жарлыны
Көбейіп тұр бай қазақ.

Байы- байы, қазағым,
Кірің кетпей қолдағы.
Сол байлықтың азабын
Тартпасаңыз болғаны.

Ауысқанды өзіңнен,
Бөліп берсең кедейге.
Олар асқан сезіммен
Сені Құдай демей ме?!»

«Қазақтың байлары көбейді» деген мақтан сөз бар. Қиналған елге көмек берер, жылағанның жасын сүртер байы көбейсін қазақтың. Елдің мұңын мұңдап, жоғын жоқтайтын билікшілер көбейсін қазақта. 
«Қандай дауа қопыраған қоғамға?
Неғыл дейсің запыранды заманда.
Еңсе көтер! Есіңді жи! Жоғалма!
Бәрі, бәрі кездеседі адамда». Бұдан артық не дейін?! Сөзімменен демейін. Еліміз тыныш, жұртымыз аман болсын. Мамыражай күн келіп тезірек келіп, ел-жұртты қуанышқа бөлесін деп тілек тіледім.