Рахымжан Отарбаевтың «Бас» романы хақында

Үш бас. Үшеуі де – қазақ үшін қадірлі бас. Әлі күнге дейін өзекті өртейді.
Бірақ қазақта өзекті өртейтін нәрсе бұл үш баспен шектелмейді-ау… Алаш арыстары көгенге байланғандай, бірінің артынан бірі атылып кетті. Үшеудің басы шабылса, бұлардың бірінің миына, бірінің жүрегіне оқ атылды. Дәл сол уақытта қастарында тұрмасақ та, қанқұйлы кеңестік саясаттың халық үрейін ұшырғанын сезініп өстік. Кейін Желтоқсан көтерілісінде жастықтың отымен алаңға шықтық. Көкейде намыс атты өшпейтін қоламта қалған екен. Елдік рух өлмеген екен. Біз алаңға шықтық. Көп кешікпей, Кеңес Одағы ыдырап, еліміз тәуелсіздік алды. «Жалауымыз желбіреп, тәуелсіздікті жеңіп алған жоқпыз», – деп кейбіреу қыңырлау сөйлесе, ол – мәңгүрт. Еліміз тәуелсіздігін жариялағаннан кейін Алаш арыстары ақталды. Сол кезде Алаш арыстары ҰЛТТЫҢ БАСЫ екенін мойындадық. Біз ғана емес, кеңестік заманда шын зиялы ағалар да осыны ойлағаны анық. Бұған дәлел – зиялы ұстаздар аудиторияларда өз студенттеріне олар туралы сыбырлап айтты, саяси маңызды басылымдарға оларды жамандағандай болса да, аттары ұмытылмасын деп, жазып кетті. Өйткені Алаш арыстары ҰЛТТЫҢ БАСЫ екенін білді. Осылайша ұлттың тәуелсіздігі үшін қазақ жоғалтқан БАСТЫҢ аз емес екені түсінікті болады-ау…
Жазушы Рахымжан Отарбаев өзінің «Бас» романын жазғанда, осындай үлкен мағынаны ойлағаны анық.

«Қақпақты қара қазан» деп ата-бабамыз баға берген Тайсойған жерінде дүниеге келген Ғабдолхамит Ісламғалиұлы Сланов - қазақ әдебиеті тарихында көркем прозада өнімді еңбек еткен қаламгерлердің бірі. Әрбір жазушы шығармашылығы өмір тарихымен тығыз байланысты, ал өмір шындығы - заман шындығы. Ұлы Абай айтқандай «Адамды заман билемек» деп, Ғабдол Сланов та өз заманының перзенті болды. Қазақ әдебиетінде қырық жылдай қызмет еткен, халқына мол мұра қалдырған жазушы. Оның майталман жазушы екенін «Дөң асқан», «Арман ағысы», «Жанартау», «Домбыра күйі – Ақиық», «Асау арна», «Шалқар» сияқты көптеген роман-повестерінен білеміз. Үздіксіз көркем шығармалар жаза жүріп, ол газет жанрының да жүйткіген тарланы екенін танытты. 1931-1946 жылдары «Еңбекші Қазақ», кейіннен «Социалистік Қазақстан» аталған газет редакциясында жұмыс істеген жылдары жазушы өмірінің  ең елеулі кезеңі болған еді. «Еңбекші Қазақ» газеті - Ғ.Слановтың жас талабына жол сілтеген алғашқы басылым. Бұл газет редакциясы қазақтың ақын-жазушыларына да белді журналистеріне де шын мағынасындағы ұстаз болған қара шаңырақ еді. Жазушы «Ауыр еңбек – ең досың» атты мақаласында: «Қара шаңырағымыздың маған бергені көп еді. Сол газетте жүріп көргенім, әсіресе, көп болды. Газет ұжымы ұстаздық еткен анық мектеп еді. Бәрінен бұрын халық өмірімен тығыз байланысты болдым. Сол кездегі үлкен журналист, жазушылардан тікелей үйреніп, сабақ ала бердім. Жазушылыққа, әр нәрсеге сын көзімен қарап, көрген – білгенімнен түйін түюге баулыған газет коллективі деп мақтанышпен айта алам» дейді  [1].

«Көркем шығарма – жазушының жан дүниесін жарып шыққан көркемдік шындық. Бұл жөнінде белгілі әдебиет сыншысы С.Әшімбаев: «...көркем шығарма – өмір шындығының көбігі алынбаған көшірме көрінісі емес, қайта көркем шындық – өмір шындығының типтендірілген концептуальдық көрінісі» деген болатын. «Көркем шығармадағы таныс-бейтаныс характерлер өмірдегі беймәлім жағдайлар мен құбылыстар туралы жазушының жауабы. Көркем туынды жазушының көрген-білгенінің, естіген-жиғанының, оқыған-тоқығанының композициялық жүйеге түскен жиынтығы емес, өмір туралы философиялық ойының концепциясы болуы тиіс.»  [1,192] Бұл – әдебиеттанушы, филология ғылымдарының докторы Гауһар Балтабаеваның көркем проза туралы өз еңбегінде айтқан айшықты пікірі. Айтса айтқандай-ақ, көркем проза ешқашан да біреудің көрген-білгенін жаза беру емес. 

Қазақ прозасында Атырау өңірінен  түлеп ұшқан қаламгер Марат Мәжитұлы сан жанрдағы көркем шығармалары арқылы ұлттық әдебиетті дамытудағы орны жоғары. Жалпы, М.Мәжитов шығармашылығын көз салсақ, поэзия, проза, соның ішінде тарихи тақырыпты кеңінен дамытқан жазушы болды.
Академик С.Қирабаевтың  «Кеңес дәуіріндегі қазақ әдебиеті» зерттеу еңбегінде: «Қазақ  қаламгерлерінің кейінгі ұрпағы үшін аға жазушылардың өнеге-үлгісі үлкен мектеп болды. Қазіргі әдеби дамудың негізгі салмағын көтеріп келе жатқан 60-70 жылдар өкілдерінің өзі осы мектептен шықты. Реалистік өнерді байытып, оны тұрмыс-тіршіліктің, адамның жұпыны өмірінің шындығын терең бейнелеу арқылы жетілдіріп, қоғам мен адам дамуының қайшылықты күйін ойшылдықпен суреттеуде осы ұрпақ тың ізденістерге баруда. Аға ұрпақ үлгі еткен монументтік өмір суреттеріне қосымша бейнелеудің бұл әдісі де ұлттық әдебиеттің үнемі ізденіс, өсу үстінде екенін танытады» [1,196] деген пікірі тәуелсіздік кезеңіндегі әдебиеттің дамуына нәр болған өткен тарихтың ізіндей жүріп өткен жолы екенін танытады.