Гурьев уезінде XX ғасырдың 20-40 жылдары кеңестік билік тарапынан әйелдер құқын аяққа таптау мысалдары оларды сайлау құқынан айырудан көрініс тапты. Сол кезеңде Гурьев уезінде барлығы 5432 азамат сайлау құқынан айырылса, олардың арасында 1285 қыз-келіншек болған екен. Гурьев уезінде сайлау құқынан айырылған нәзік жандардың арасында малшылар, саудагерлер, асыраудағылар, байлардың, кулактардың, молдалардың, поптардың, священниктердің әйелдері мен №14, 15, 69 статьялармен айыпталған әйелдер болды.
Кеңес Одағында қалыптасқан тоталитарлық режимнің өз халқына қарсы бағытталған қысымшылық саясатының ұзақ жылдар бойы жүйелі түрде жүргізген шараларының бірі - азаматтарды осы сайлау құқығынан айыру шарасы. Совет Одағы халқын таптарға бөлуге негізделген бұл қатігез идея 1917 жылғы қазан төңкерісінен кейін көп ұзамай Кеңес басшылығының арасында пайда болды, ал 1918 жылы шілдеде белгілі бір тапқа немесе әлеуметтік топқа кіргені үшін дауыс беру құқығынан айыру РСФСР-дің бірінші Конституциясының арнайы 65-ші бабында бекітілді. Бұл норма 1930 жылдардың ортасына дейін сақталды. 1936 жылғы Конституцияға сәйкес, елдің барлық азаматтары, есі ауысқан және қамауда отырғандарды қоспағанда, басқасы бірдей сайлау құқығына ие болды. Осылайша, азаматтарды сайлау құқығынан айыру 18 жылға созылды . Бұл шара қоғам мен мемлекеттің әлеуметтік құрылымын өзгертудің тиімді құралына айналды. Сайлауға қатысу құқығынан айыру автоматты түрде адамның саяси және әлеуметтік жағдайына бірқатар шектеулер тудырды. Сайлау құқығынан айырылған адамдар (айырылғандар) «екінші сортты» азаматтарға айналды. Көбінесе (әрдайым болмаса да) сайлау құқығынан айыру осы адамға қарсы одан әрі репрессивті әрекеттер үшін негіз болды.
Сайлау құқығынан айыру шаралары 18 жыл бойы 1936 жылы халық арасында «Сталиндік конституция» деп аталған КСРО-ның жаңа Конституциясы қабылданғанға дейін жалғасты.
Сайлау құқығынан айыру Гурьев округі жұртшылығы үшін жай ғана қарапайым формальды шара болған жоқ, өйткені онымен бірге адам бұрын пайдаланып келген барлық құқықтар мен әлеуметтік артықшылықтарды пайдалану мүмкіндігін жоғалтты. Сайлау құқығынан айырылған адамдар мемлекеттік мекемелерге жұмысқа қабылданбады, ал олардың отбасы мүшелері оқу орындарына, партияға және комсомолға қабылданбады. Айырылғандар колхоздарға алынбады, олар кооператив, артель мүшесі бола алмады, салық салу кезінде оларға «қатаң норма» берілді. Ал, бұндай жағдайдың Атырау өлкесінің тұрғындары үшін қаншалықты ауыр болғанын көзге елестетуге болады, өйткені ол кезде колхоздардан басқа, сол қиын 30 - жылдары жұмыс таба алатындай басқа еңбек бірлестіктері болған жоқ. 1918 жылы карточкалар жүйесі енгізілгеннен кейін, айырылғандар карточкалар ала алмады және азық-түлік өнімдерін коммерциялық бағамен сатып алуға мәжбүр болды, «жығылғанға жұдырық» дегендей, олар автоматты түрде зейнетақы мен жәрдемақылардан да айырылды. 1929-1930 жылдары мемлекеттік мекемелерде сайлау құқығынан айырылған адамдарды және басқа «әлеуметтік тұрғыдан бөтен» адамдарды аластау мақсатында «тазарту» жүргізілді. Жоғарыдан берілген нұсқау бойынша ауруханалар мен соттар, тұрғын үй және салық департаменттері, басқа құрылымдар оларға қатысты кемсітушілік саясат жүргізуі тиіс болды
1920 жылы оларды коммуналдық пәтерлерден, сондай-ақ олардың балаларын мектептерден шығару науқаны басталды. «Айырылғандардың» балаларына бастауыш білімнен жоғары білім алу өте қиын болды. Кеңес өкіметі бірінші кезекте жұмысшылардың балаларына жоғары білім берілетінін, ал «қанаушылардың» балаларына ондай білім соңғы кезекте берілетінін ашықтан ашық мәлімдеді. Гурьев уезіне қарасты елді мекендерде азаматтарды сайлау құқынан айыру шарасына әсіресе, дін иелері көп ұшырады. 1923-1927 жылдары саяси қуғын сүргіндердің осы аталған шарасына 900-дің үстінде молдалар, қалпелер, сопылар, азаншылар, поптар мен священниктер ұшырады. Олардың өздерімен қатар, отбасы мүшелерін, әйелдері мен балаларын да үкімет түрлі жазаларға тартты. (Атырау облыстық мемлекеттік архиві № 2 қор, №№ 3,6,8 істер, 1923-1927 жылдар).
Совет үкіметінің жергілікті органдарының дін иелерінің отбасы мүшелеріне жасаған қуғын- сүргіндерінің мысалдарын XIX ғасырдан бастап Орпа, Таскран елді мекендерінде өздерінің қаржысына екі мешіт салдырып, сол өңірдің балаларын «қадим» әдісімен сауаттандырған Құлкеш Байғазы әулетіне жасаған қысымшылығынан көруге болады. Діни әулеттің басында болған Мақашұлы Байғазы өзінің мешітін 1827 жылы Обалы елді мекенінде салдырыпты. Оның ұстаздық жолын 1901 жылы Астрахань қаласындағы діни оқу орны «Жамшид Исламияны» үздік аяқтаған ұлы Кәкімбет ұстаз жалғастырған. Ол медреседе діни ілімдермен қатар ғылыми пәндер математиканы, тарих пен географияны оқытыпты. Кәкімбек 1912 жылы дүниеден өткесін, 1912-1922 жылдары аталған медреседе Байғазының кенже ұлы Бақсиық бала оқытыпты. Байғазының діни қызметте болған ұлдарының барлығы дерлік Совет үкіметі орнағанша қайтыс болғандықтан, олар қуғын сүргінге ұшырамаса да, олардан туған ұрпақтары небір шетке шығарулар мен әділетсіздіктерді бір кісідей- ақ көріпті. Әулеттің халықтың баласын оқыту үшін салдырған Орпа елді мекені мен Обалыдағы қызыл кірпіштен салдырған мешіттері тас-талқан болып қиратылыпты. Іле-шала діни адамдардың ұрпақтарын қудалау, сайлау құқынан айыру, жұмыстан шығару басталып, Кәкімбектен туған Нығметолла, Ғинаятолла, Тәжен, Атау атты ұлдары мен қызы Мақу және әйелі Дәме «молданың тұқымы» деген айыппен бүкіл мал-мүлкі тәркіленіп, өздері жер аударылыпты. Балалары мектепке, Кәкімбектің әйелі Дәме колхоз мүшелігіне қабылданбапты. Тіпті, әкелері «жазықты» болған күнде де «әке үшін баласы жауап бермейді» деген қағида сталиндік саясат үшін түкке тұрмайтын еді. Қудалау бір ғана отбасымен шектелмеген. Оларға ағайын болып келетін, бұрын старшина болған Ысмайыл деген кісінің отбасына қарайтын 17 отбасы түгелімен елден аластатылыпты. Осындай әділетсіздікті бастан кешкен діни әулеттің мүшелері шарасыз еді. «Балапан басына, тұрымтай тұсына» болған заманда кім-кімге көмектесе алатын еді. Өлмешінің күнін көрген отбасының анасы Дәме тек отызыншы жылдардың аяғына қарай үкіметтік органдарға қайта қайта арыз жазып жүріп өздерін ақтап алып, әуелі сайлау құқын қайтарып алғаннан кейін колхозға мүше болып қабылданыпты. (Бұл мәліметтер кезінде Кәкімбек қажының ұрпағы, белгілі журналист Мұқтаров Хафизден жазып алынды ).
Біздің қолымызға Байғазиева Дәменің сайлау құқын қайтарып алу үшін қандай қиындықтарды басынан кешкендігі туралы тікелей мәлімет түспесе де, басқа азаматтардың қаншалықты қиындық көргендігі жөнінде деректерді архивтен алған едік. Мысалы, АОМА -ның № 3 қорындағы «Материалы по жалобам отдельных граждан по восстановлению в избирательных правах» деп аталатын № 6-шы істе Абрамчев И. В. деген азаматтың 21 түрлі құжатты жинап берген арызына әуелі «берілмесін» деген шешім шығарылғанын көргенде, Дәмен сынды орысша шала сауатты жасамыс ананың қандай қиындықтарды басынан кешкенін көзімізге елестетіп, «құдай, бұндайдан сақтағай!» деп айтуға мәжбүр болдық.
Бойлары өсіп, буындары қатып үлгермеген жасөспімдерге де де совет үкіметі діни адамдардың ұрпағы болғандығы үшін ешқандай аяушылық көрсетпеген. Соның айқын мысалын төмендегі АОМА, Ф 3, 1-тізім, 376-іс, 166-бет. құжаттан көріп отырмыз:
«Ескендіров Ашраптың Гурьев округінің прокурорына арызы
1935 жылдың 26 апрелі
Батыс Қазақстан облысы Гурьев округінің прокурорына, көшірмесі БЛКЖО-ның Гурьев округі комитетіне консеркомбинаттың ФЗУ оқушысы Ескендіров Ашраптан
Арыз
Осы жылдың 13 апрелінде мені, Ескендіровті ФЗУ-дан дұшпанның баласысың деп шығарып жіберді, оны төмендегі жайттар бойынша дұрыс емес деп есептеймін:
1. Мен не бары 17 жастамын, яғни, мен Совет үкіметі жылдары дүниеге келдім, сондықтан маған антисоветтік көзқараста деп сенімсіздік білдірудің ешқандай негізі жоқ.
2. Мен 1930 жылдан бастап жеті жылдық мектепте оқи бастадым, ФЗУ -ға 1933 жылы түстім, яғни бұл менің тәрбиемнің коммунистік рухта болғанын, басқа ешқандай ықпалға түспегенімді көрсетеді.
3. Менің әкем Үбішев Ескендірді бұрын діни тапқа жатты деп айыптады, ол 1930 жылдан бері өндірісте еңбек етіп келеді, осы уақытта оның тарапынан ешқандай өрескел қылық байқалмағандықтан, ол барлық азаматтық праволарды қайтарып алуға лайықты, тіпті бүкіл мал мүлкін тәркілеп басқа өңірге жер аударып жіберсе де(1934 жылдың қарашасындағы ОАК- тың қаулысы), ал менің әкем ешқашан ондай оқшаулаудың бірде біреуіне де ұшыраған жоқ.
Осыларды айта отырып, Сізден бар ниетіммен тиісті ұйымдарға түсіндіре отырып, мені оқуыма қайтадан кіргізіп, социализм құрылысшыларының қатарына үлкен теориялық дайындықпен келуімен мүмкіндік беруіңізді сұраймын. Қолы қойылған».
17 жастағы ерте есейген Ашыраптың мына өтінішін толқымай оқу мүмкін емес. Қаршадай бала өзінің осы өтініші арқылы бұрын молда болған әкесі Ескендірмен бірге өзін ақтап алу үшін сол кездегі заң-законды оқып үйреніп, жоғарыға жазған. Сол кезде билікте болғандар көсемнің «әкесі үшін баласы жауап бермейді» деген қағидасын да құлаққа ілмей, балаға байланысты осындай «айдаһарлық шешім» қабылдапты.
Жасөспірімнің тағдыры бізге белгісіз. Біздің анық білетініміз: осы Ашыраптар отанымызды кейін 1941-1945 жылдары жаудан аман алып қалды! Мүмкін қан майданда қаза тапқан болар.
Сонымен қатар, саяси қуғын-сүргіндердің басқа түрлеріне ұшыраған азаматтардың балалары да орта және жоғары білім алу мүмкіндігінен айырылды. Мысалы, 2021 жылы 24 қазанда ҚР президентінің «Саяси қуғын-сүргін құрбандарын толық ақтау туралы» № 456 жарлығы жариялағаннан кейін XX- ғасырдың 30-50 жылдары кеңестік билік тарапынан қудаланып атылған немесе хабарсыз кеткен Атыраулық азаматтардың ұрпақтары өңірлік комиссияның кеңсесіне келіп, өздерінің аталарының тағдырын анықтау мәселесі бойынша өтініштерін берген болатын. Сондай азаматтардың бірі Тажмағанбетов Жоламан 40-шы жылдары тұтқындалып хабарсыз кеткен атасы Мәстеков Тажмағанбет туралы қандай да болмасын мәліметтерді білгісі келіп, хабарласқан еді. Жоламан жинақтаған құжаттардан білгеніміз: «Мастеков Тажмағамбет Есенғараұлы 1891 жылы Гурьев облысы Бақсай ауданы Есбол ауылында туған. Қызылүй орыс-қазақ мектебінде оқып орысша білім алған. Кейін Гурьев қаласындағы қазақ-орыс училищесінде оқып, білімін жетілдірген. Оқуды аяқтағаннан кейін Гурьев қаласында тілмаш, хатшы болып қызмет атқарған. Кейін Жылой уезінде болыстың хатшысы, Гурьев уезі болысының хатшысы болып жұмыс жасаған».
Атырау облысы мемлекеттік архивінің 2021 жылы Атырау қаласынан басылып шыққан «Гурьев уезі зиялыларының өкілдері» (тарихи-өмірнамалық анықтама) кітабында ол кісінің 1920-1923 жылдары уезде әр түрлі салада еңбек еткені туралы жазылған. Атап айтқанда, кітапта мынадай мәліметтер келтірілген: «Отыз жасында Гурьев уезі болысының сайлауына қатысып, кандидат болып тіркелген. Кеңес үкіметі келген уақытта Бақсай ауданы, Құмшығанақ (7-ауыл) ауылдық кеңесінің хатшысы, ауылдық кеңесінің төрағасы қызметін атқарған. Есбол (11-ауыл) ауылдық почта меңгерушісі болып қызметін атқарған кезінде 11.10.1941 жылы ҚК-нің 58 бабы, 10 тармағы 11- бөліммен үгіттеу кінәсы бойынша қамауға алынған. Гурьев облыстық сотының 1942 жылы 9 қаңтардағы үкімімен 10 жыл бас бостандығынан айыру жазасы қолданылған». Мәстеков Тажмағанбеттің совет үкіметі тарапынан қуғынға ұшырауының басты себептерінің бірі -- ол кісінің өзі сияқты сауатты ағайынды Әлжановтармен бірге Алшорданың батыс бөлімінің қызметіне қатысқандығы. Кезінде совет үкіметі алашордашыларға кешірім бергенімен, XVIII ғасырда болып өткен француз революциясы кезіндегі жағдай біздің жерде де қайталаныпты. Яғни, олар «ешкімді де, ешнәрсені де ұмытпай», 30-шы жылдардың аяғына қарай «сенімсіз адамдарды» репрессияға ұшыратыпты. Көп уақыт өткеннен кейін, ҚССР Жоғары Сотының ұйғарымымен 18.08.1960 жылы Мәстеков Тажмағанбеттің ісінің қылмыстық құрамы болмауына байланысты қысқартылып, 08.10.1960 жылы есептен алынған.
Ол кісі сол кеткеннен оралмапты. Жазасын қай жерде, қай лагерьде өтелгені белгісіз. Қай жерде жерленгені, қай жылы қайтыс болғаны туралы ешқандай дерек жоқ. Суреті де қалмаған, сақталмаған. Артында қалған жолдасы Бекмағамбетқызы Мақта 1980 жылы қайтыс болды. Ұлы Бердіқожа 1947 жылы қайтыс болды. Ол - Ұлы Отан соғысының мүгедегі, ардагері болатын. Бердіқожадан кейінгі ұлдары Аманқожа 1998 жылы қайтыс болды, Хайролла 2008 жылы қайтыс болған, Есқожа 1943 жылы, қызы Ақмәнет 2008 жылы қайтыс болды.
Тажмағамбет атаның екінші ұлы Тажмағамбетов Аманқожа 05.05 1932 жылы 5 мамырда туған. 1949 жылы орта мектепті бітірген соң Орал, Ақтөбе қалаларындағы жоғары оқу орындарына оқуға түседі. Бірак оқудан «халық жауының» баласы болғаны үшін шығарылған. 1951 жылы Гурьев ауылшаруашылық техникумына түседі, сол жылы, сол оқудан аталған себеппен шығарылады. Сол 1951 жылы күзде Совет Армиясы қатарына шақырылып, Армения Республикасында үш жыл әскери борышын өтеп келгесін, Гурьев қаласында шоферлік курста оқып, Зауральный совхозында жүргізуші болып еңбек етті.
1956 жылы Құбайқызы Болғанмен шаңырақ көтеріп, өмірге төрт ұл, қыз ұрпақ әкеліп, 1998 жылы ауыр науқастан қайтыс болды. Жолдасы Құбайқызы Болған да 1938 жылы туған. Зауральный совхозында ұзақ жылдар тракторист, егіншілердің звено жетекшісі, бригадир болып еңбек етті.
1967 жылдан КПСС мүшесі, Махамбет аудандық партия комитетінің Пленумы мүшесі, облыстық атқару комитетінің депутаты болды. 1970 жылы «В.И. Лениннің туылғанына 100 жыл» мемлекеттік медалімен наградталған.
1992 жылы зейнетке шығып, 2023 жылдың 24-желтоқсанында ауыр науқастан өмірден өтті. Ұрпақтары Атырау қаласында, Қызылқоға ауданында, Ақтау қаласында тұрады.
Тажмағамбет атаның қызы Тажмағамбетова Ақмәнет 1935 жылы туған. 1952 жылы орта мектепті бітіргеннен кейін Ақтөбе қаласындағы педагогикалық институтқа окуға түсіп, кейін оқудан «халық жауының ұрпағы» деген айыппен шығарылыпты. 1953 жылы Гурьев қаласындағы кітапханашылардың бір жылдық курсын оқып, бітіріп, Бесікті ауылында кітапханашы болып жұмыс жасады. Кейін сырттай оқып, білімін жетiлдipді.
1958 жылы Оңдағанов Мақсотпен шаңырақ көтеріп, Редут (Талдыкөл) ауылында тұрды. Редут мектебінде Мақсот Оңдағанұлы мұғалім болып, Ақмәнет кітапханашы болып еңбек етті, өмірге 10 ұрпақ әкеліп, Батыр Ана атанды. Мақсот та - саяси қуғын-сүргіннің құрбаны болған Дүйсекенұлы Oңдағанның ұрпағы. Мақсот 2006 жылы, Ақмәнет 2008 жылы өмірден өтті. . Ұрпақтары Талдыкөл (Редут) ауылында. Атырау қаласында, Құлсары қаласы, Ақтау қаласында тұрады.
Исатай ауданынының тұрғыны Ғилымғали Омар Орпа елді мекеніне белгілі, аталары Омар қажы мен Нағым қажы әулетінің көрген азабы туралы 2024 жылы былай деп еске алған еді: «Аманжолов Омар қажы 1926-27-ші жылдары соттың шешімімен сайлау құқынан айырылады. Ол уақытта жасы сексеннен асқан Омар қажы атамыз жасы ұлғайған шағында ең кенже ұлы, 1910 жылы туған Омаров Нағымның қолында болған. Ал, сексен бес жасында 1928 жылдың күз айында ауыр науқастан қайтыс болады. Сол кездегі елдегі билік өкілдері Омар қажы атамыздың көзінің тірісінде ол кісіні кәмпескілеуге, репрессия жасауға бата алмаған. Омар қажы атамыз қайтыс болған соң, он алты күн өткен соң, 1928 жылдың күз айында, Орпа (Урпа) ауылында, Гурьев уезі, Урал губерниясы атамыздың қырқы өтпей жатып, үйге бір топ елдегі билік өкілдері, мылтық асынған әскери киімдегі адамдар келіп, Омар қажы атамыздың заңды мұрагері ретінде ірі, бай-ауқатты адамдар санатына жатқызып, Омаров Нағым атамызды ұстап, кісендеп, барлық малды, бірнеше бөлмелі тас қыстауды, қос шаңырақты, он екі қанат киіз үйді дүние-мүлкімен қоса тәркілеп, кәмпескілеп, Нағым атаның өзін айдап әкетеді. Сол уақытта Омаров Нағым атамыз 18-19 жастарда болған. Атамыздың отбасында өзі, туған шешесі Омар қажы атамыздың кемпірі Аманжолова Камила әжеміз, Нағым атамыздың жолдасы, әйелі Омарова Мәрия және баласы 1928 жылы туған менің әкем Омаров Қаhарман болған. Мен - 1910 жылы туған Омаров Нағым атамның, 1910 жылы туған Омарова Мәрия әжемнің тұңғыш немересімін. Омарова Мәрия әжем сол 1928 жылдағы оқиғаларды көзімен көрген, басынан кешірген бірден-бір тірі куәгер болды. Омарова Мәрия мамамның айтуынша, Нағым атамызды айдап әкеткен соң, отбасы мүшелерін кәрі кемпір Камила әжемізді, он тоғыз жастағы жас келіншек Мәрия мамамды, бір жастағы бала менің әкем Омаров Қаhарманды ештеңе берместен, үйлерінен қуып шығыпты. Бұлар үйсіз-күйсіз, киімсіз, азық-түліксіз айдалада қалған. Содан Мәрия мамам ауыл шетіне, айдалаға барып, жерден шұңқыр қазып, оны шөптермен көлегейлеп күрке жасап, соны паналайды. Жаны ашыған ауыл адамдары, ағайындар, түнде, таңда көрінбей ұрланып келіп тамақ, азық-түлік, киім-кешек, керек-жарақтарын әкеліп отырған. Оны біліп, сезіп қойған жергілікті билік өкілдері, көмектескен, қол-ұшын берген адамдарды да қудалауға алған. Елге сыйғызбайтынын білген Мәрия мамам бір жастағы жас баласын кеудесіне байлап, кәрі кемпір енесін бірде жетектеп, бірде арқалап, жаяулап алыс ауылдағы ағайын таныстарын сағалайды. Мамамның айтуынша, совет үкіметі кәмпескелегенге дейін Нағым атамыздың иелігінде, әр түліктің түрінен: бірнеше мың бас жылқы, бірнеше мың бас түйе, бірнеше мың бас сиыр, бірнеше мың бас қой-ешкі малы болған.
Нағым атамызды ірі бай-ауқатты адамдар санатына жатқызған. Сол кездерде адамдардың әлеуметтік жағдайы, беделі, танымалдығы оның иелігіндегі мал басының санымен анықталған. Ең тақыр кедей деген қазақтың өзінде, кем дегенде жүзге тарта қой-ешкісі, отыз-қырық сиыры, он шақты түйесі, жиырма шақты жылқысы, ал кедей қазақтың өзінде әр түліктің түрінен жүзге тарта мал басы болған. Орташа байларда әр түліктің түрінен бірнеше жүз бас малдан, ірі байларда, әр түліктің түрінен мыңға тарта мал басы болған екен. Аса ірі бай-ауқатты адамдарда әр түліктің түрінен он мыңға тарта мал басы болыпты деседі. Осы бай-ауқатты адамдардың барлық мал-мүлкін тәркілеп,оларды колхоздарға бөлген, өздерін репрессияға ұшыратып, соттап айдаған, отбасы мүшелерін қудалауға ұшыратып, елден қуған. Ал, кедей, тақыр кедей деген адамдардың малдарын колхозға өткізіп, өздерін, отбасы мүшелерін колхоздың жұмысына жеккен.
Омаров Нағым атамыз тұрған атакүлдік жеріміз Орпа ауылында екі колхоз, Ворошилов колхозы және Қызыл Қазақстан колхоздары құрылып, Нағым атамыздың малдары осы колхоздарға бөлінген. Әжемнің айтуынша, бұлардың қолдарына бір бет «Акт изьятия» деген қағаз берген көрінеді. 1928-30 жылдардағы бұл репрессия Омаров Нағым атамыздың бұл бірінші рет ірі бай-ауқатты адам ретінде репрессияға ұшырауы болды. Орпа ауылындағы атамыздың бірнеше бөлмелі тас қыстауын «Папанин» атындағы мектепке алған. Бұл мектеп алпысыншы жылдарға дейін балаларды оқытты. Осы мектепте оқыған адамдардан үлкен білімді адамдар, бірнеше академик, елге танымал мемлекет қайраткерлері шықты, атақты Закаш Камалиденов осы мектепте оқыған.
1928 жылдың күз айында Омаров Нағымды айдап әкеткенде қазіргі Новобогат ауылының тұрғындары Айтбаев Жұмағали, Исақұлов Маннан, Шакесов Қаббас деген үлкен қариялардың айтуынша, Нағым атам 5-6 жылға сотталып, Индерборда борат кенішінде ауыр жұмыста болған. Бұл қариялар сол уақытта он төрт, он бес жастағы баламыз дейді. Омаров Нағым 1934-1935 жылдары келіп жанұясымен қауышып, қазіргі Исатай ауданы, Аққыстау селосы Таскран жеріне үйлерін тігіп отырады. Нағым атам Мәрия мамама Индерде өзіндей сотталған, айдалған адамдардың өте көп болғанын, жұмыстың өте ауыр таңның атысынан күннің батысына дейін күніге 14-16 сағат, жартылай аш, жартылай жалаңаш ауыр жұмыста болғандарын, оған шыдай алмай көбінің өліп кеткенін, тек қана өзіндей азғантай жастардың ғана аман қалғанын айтыпты. Атам тек жастығының арқасында аман қалған.
1937-38 жылы Омаров Нағым атамды тағы да соттап, айдап әкетеді. Меніңше, бұл жолы қажы, имам-молда баласы ретінде репрессия жасаған тәрізді. Содан ол 1937-1938 жылдан 1940 жылдың аяғына дейін Мақат, Доссор, Мұқырдағы теміржол құрылысында, қара жұмыста болыпты. Ал енді елде қалған жанұясы, шешесі Камила әжеміз, әйелі Омарова Мәрия мамам, баласы Қаhарман және кішкене қызы Мәзікура тағы қудалауға түскен. Содан Мәрия мамам кәрі енесі Аманжолова Камиланы үлкен абысыны, Нағым атамның үлкен ағасы Ихдан атамыздың кемпірі Шамшиденова Сағира әжемізге апарып беріп, аманаттап, өзі екі баласымен елден безіп, Гурьев қаласына кетеді. «Халық жауының әйелі» мамамды еш жерге жұмысқа алмағаннан кейін, базарға шығып сауда жасап күндерін көріпті. 1940 жылдың аяғында Нағым атамыз аман-есен Мұқырдағы қара жұмысынан босап шығады да, отбасымен кездеседі.
Саяси қуғын сүргіндер жылдары әйелдер мен балалар құқының кеңестік билік тарапынан тапталуы туралы бұл мәліметтер «теңіздің тамшысындай» ғана екенін оқушы назарына бергіміз келеді. Бұдан кейін де зерттеу жұмыстарының жалғаса беретіндігін жеткіземіз.
Ескерту:
Мақала «Қазақстан азаматтарының негізгі базалық санаттары бойынша саяси қуғын сүргін құрбандарын іргелі зерттеу және ақтау» атты Республикалық Жобаны орындау жоспары аясында жазылды.
