(Ұлы Отан соғысы Жеңісінің 80 жылдығына арналады)
Совет үкіметі республика жұртшылығын Ұлы Отан Соғысы кезіндегі жағдайдың қажеттілігіне қарай барлық жұмыстарға өте үлкен талаппен және асқан жауапкершілікпен жұмылдырып отырды. 1941 жылы 22 маусымда Германия Совет Одағына зұлымдықпен тұтқиылдан шабуыл жасағаннан кейін еңбектеген баладан, еңкейген кәріге дейін «Бәрі де майдан үшін, бәрі де Жеңіс үшін» деген ұранмен жүргізілген елдегі барлық шараларға қатысты. Сондай шаралардың бірі – 1943 жылы Атырау өңірінде басталған Гурьев- Астрахань темір жол табанының құрылысы болатын. Темір жол құрылысына соғысқа науқастығына байланысты бармаған адамдармен қатар, үйде отырған қарт адамдар, сондай-ақ, кәмелет жасына толмаған жасөспірімдердің еңбегін пайдаланды. Мысалы, Индер аудандық архивінің №74 қоры, 1-ші тізімі, №1, 14, 15-ші істерінде сақталған 16 адамның құжаттары көрсеткендей, олардың 11-і сол кезде 14-16 жастағы, бірқатары 17 жасқа толмаған жасөспірімдер еді.
Темір жол құрылысына басқа асыраушылары болмаса да, әйелдерді балаларынан айырып алып кеткен. Мысалы, белгілі қоғам және мемлекет қайраткері Закаш Камалиденов пен көрнекті мұғалім Ғабдуллин Қамзаның аналары Әсия мен Мәриямды балаларынан айырып темір жол құрылысына алып кеткеннен кейін, олар сол жердегі ауыр жұмыс пен ішетін тамақтың жетіспеуі салдарынан елге ауырып келіп, көп ұзамай қайтыс болған.
Ал белгілі ауыл шаруашылығының ұйымдастырушысы, Индер ауданының Құрметті азаматы Құспанов Райханның анасы Әбдірова Нағиманы 3 жас пен 10 жас аралығындағы 3 баласынан айырып, темір жол құрылысына алып кеткен.
Темір жол құрылысына 14-16 жастағы балалардың еңбегін пайдалану мақсатында, оларды оқып жатқан мектептерінен күштеп шығарып алып кеткен. Тек, Есбол ауданынан темір жол құрылысына алынған 17 адамның ішіндегі 11 жасөспірімнің бәрін де мектептегі оқуларынан шығарып алып кеткендіктен, олар оқуларын кейін жалғастыра алмаған.
Гурьев-Астрахань темір жолы құрылысына 3125 колхозшы тартылған. Олардың бірқатары ауыр жұмыс пен азық-түліктің жеткіліксіздігі мен қатты суықтан ауруға шалдығып, қаза болған, бірақ ондай деректер архивтерде сақталмаған.
Сол ауыр жылдары кеңестік билік жағдайдың аса күрделілігіне қарамастан көп жағдайда жас балалар мен қарт адамдарға байланысты өте қатаң тәртіп шараларын қолдана отырып, теміржол құрылысын талапқа сай ұйымдастыра білген. Мысалы, құрылыстың негізі объектісі Гурьев қаласында басталып, оған Есбол, Бақсай, Қызылқоға, Доссор ауданы еңбекшілерін қоса, теміржол табаны үстінен өтетін Новобогат, Теңіз ауданы еңбекшілерін өздерінің тұратын жерлерінен жұмылдырған. Бірақ кеңес әкімшілігі бойлары өсіп, буындары қатаймаған жасөспірімдерден жұмысты өте қатты талап ете отырып, олардың әлеуметтік жағдайларына ешқандай мән бермеген.
Гурьев қаласына шақырылғандар жер кепелерде өмір сүрген, олар ағаш сәкілердің үстіне сабан төсеп жатқан. Сақылдаған сары аязда жер үйлерде пеш болмағандықтан, жылу болмаған.
Новобогат ауданынан жол салға қатысқан жасөспірімдер апандар мен үңгірлерді паналаған. Көп адам осы құрылыс кезінде қатты суық пен тамақ жетіспегендіктен жұқпалы ауруларға ұшырап, қаза болған. Қайтыс болған адамдардың есебі жүргізілмеген.
97 жастағы Күлима Әліпова апамен профессор Шахман Нағымұлының сұхбаты:
Күлима Апа: «Мен бала кезімде елдің басынан өткен көптеген қиыншылықтар мен ашаршылықты көзіммен көрдім. Ол кезде мен өзімнің ата-анаммен Қаңбақты деген жерде тұрдым. Ол жер- тұрмысқа, мал ұстауға қолайлы мекен-тұғын. Жерінің басым көпшілігі шағылдар мен шоңқалдардан тұрғандықтан, әртүрлі шөптер мен өсімдіктерге бай, жазда да, қыста да мал ұстауға қолайлы өлке болды. 30-жылдары жұрттың малын есепке алып, серіктестіктер құрылғаннан кейін сол жердің халқы ашыға бастады. Соған байланысты біздер, балалар шоңқалдардың түбінде өсетін шырмауық пен қияқ деген шөптерді талшық қылған кезіміз болды. Ал, үлкендер жағы бірігіп, апталап жүріп құмаршық қағып, оны қаптарға салып, қысқа дайындайтын еді.
Өйткені, басқа жерден келетін азық-түліктің көзі мүлде болған жоқ. Ол кезде мен 8-9 жастағы баламын. Ашаршылықтың зардабын қызылқоғалықтар қатты тартты. Шамамен 33-34 жылдар болуы керек, біздің жаққа сол Қызылқоғадан аштан өлмеудің қамымен артынып-тартынып көп адамдар шұбырып келе бастады. Жаз кезінде біздің жақтың ауылдары құдықтардың орналасуына қарай, ана жерде бір 3-4 киіз үй, мына жерде бір 3-4 үй болып отырған ауылдарға жаңағы адамдар қолдарында ағаш аяқтары бар, үй-үйлерге кіріп, сүт, айран, болса нан, немесе ірімшік, құрт сұрап, қыңқылдап тұрып алғанын көзіммен көрдім. Біздің халқымыз ешкімнің қолын қаққан жоқ, қолдағы барларымен бөлісті. Бірде олар біздің үйге де келді. Таңертеңгілікте, күндегі әдетіммен арқама шағын қапшықты арқалап алып, үйдің айналасынан тезек теруге шыққаным сол еді, бір топ адамдардың арқаларында балалары бар, біздің үй жаққа келе жатқанын көріп, жалма жан үйге зып етіп кіріп, көрпелердің арасына жасырынып қалдым. Олар үйге кіріп, мамамнан тамақ сұрап алып, жөндеріне кетті.
Сол кезде әйелдердің «балам да аш, өзім де ашпын, тіске басатын бірдеңе берші» деген сөздері ауылдың арасынан естіліп жататын-ды. Артынан мен есейіп, түрлі құрылыс жұмыстарына тартылған кезде сол Қызылқоға жеріндегі Қарабау, Қаракөл деген ауылдардың жанында ашаршылықтан қаза болып жаппай жерленген қауымдарының төбе-төбе болып жатқанын көрдім. Ол соғыс жылдары болатын.
Мен 1942 жылы ауыл мектебінің 6-шы класында оқып жүрген кезімде ауданнан келген өкілдер темір жол құрылысына ұлы бар, қызы бар, ересек оқушыларды соның құрылысына жаза бастады. Сол тізімге 16 жастағы менде іліктім. Мектеп меңгерушісі Жұмақан Дүйсалиев біздің оқудан алып, темір жол құрылысына беріп жіберді. Оның құрылысы қазіргі Ноғай мәйітінен басталып, Новобогат арқылы Астраханьға дейін жетуі тиіс еді. Жұмыс адам айтқысыз ауыр болды. Шағын бригадаларда үш адамнан болдық. Бір адам топырақты екі адам ұстайтын зембілге салып тұратын. Ана екеуі топырақ салған зембілді биік жалдың үстіне апарып төккеннен кейін, қайтадан топырақ салуға алып келіп, таңның атуынан, күннің батуына дейін жұмыс істедік. Бұл жерде 1944 жылға дейін жұмыс істегеннен кейін біздерді Қызылқоға ауданына канал қазуға алып кетті.
Қысы-жазы қамыстан тұрғызылған лашықтарда өмір сүріп, қамыстың үстіне алба-жұлба болған төсеніштердің үстіне жатып ұйықтайтын едік. Біздің ауыр еңбегіміз үшін үкімет бір тиын да ақша төлеген жоқ. Қазір сол кезде біз немен тамақтанғанымыз мүлде есімде қалмапты. Алюминий ыдыстарға сылдыр суға май салған сорпа мен бір үзім қара нан берген сияқты еді. Осындай тамақтанудың ақыры адамдардың көптеп ауруына әкеліп соқты. Құрылысшылардың дені қарт адамдар мен әйелдер болатын. Себебі, ер адамдар соғыста еді.
Жұмыстан кешке келгеннен кейін біздің әрқайсымызға берілген тапсырма бойынша, май шамның жарығымен соғыстағы жауынгерлер үшін жүннен шұлықтар мен қолғаптар, темекіқап тоқитынбыз. Берілген норманы орындамаған әйелдерді қатаң жазалайтын.
Астрахань-Гурьев темір жолының құрылысы 1944 жылы жоғары жақтың пәрменімен күтпеген жерден тоқтатылды. Оған себеп болған неміс әскерлерінің Сталинград түбінде талқандалуы еді. Ол темір жол құрылысы тек 1970 жылы қайтадан жалғастырылып, іске қосылғаны белгілі. Десек те, бұл темір жол құрылысына бойымыз өсіп, буынымыз қатып үлгермеген 16 жастағы біздер де қатысқанымызды қалайша ұмытармыз! Соның кесірінен кілең «беске» оқып жүрген менің сол оқуымды жалғастыра алмағаныма кім жауап береді?!
«Бақсам бақа екен» дегендей, тағдырдың маған дайындаған ауыртпалығы бұнымен бітпеген екен. Көп ұзамай мен қасымдағы жас әйелдермен және қарттармен, мүгедектермен бірге, барлығы 10 адам болып, еңбек армиясының тапсырмасымен Қызылқоға ауданына бірнеше күн жаяу жүріп, Қарабау мен Қаракөл арқылы канал қазатын жерге бірнеше күн жүріп жеткеннен кейін жұмысқа кірістік. Бұнда да сол - қара жұмыс...
Айырмашылығы - жал тұрғызбаймыз, қайта Ойылдың суын жеткізу үшін жерді терең етіп канал қазамыз. Қарабау мен Қаракөл өңірінде болған кезде менің есімде қалғаны: айнала толған жаппай бір жерге жерленген адамдардың қауымдары. Бұлар неге тау-тау болып бір жерде үйіліп жатыр деп сұрағанымызда «Отызыншы жылдары жұрт аштан жаппай қырылғанда адамдарды ортақ траншеялар қазып, осылай жерлеген» деген жауап алдық. Бұл жерде де жұмыс өте ауыр болды, ешқандай жалақы төленген жоқ, оның орнына еңбеккүн есептеп, ол ішкен тамағымызға ұсталды. 1945 жылы ауыр науқастан әкем қайтыс болды, мен үйге оралдым».
Индер ауданының Құрметті азаматы, 1938 жылы туған Райхан Құспановтың естелігінен үзінді:
Менің анам Әбдірова Нағима 1903 жылы туған. Сол кездегі Новобогат ауданына қарасты Орпа ауылдық кеңесінің «Қызыл Қазақстан» ұжымшарының мүшесі болды. Әкем Әбдіров Құспан соғыс біткенше соғыста болып, елге оралып, 1948 жылы қайтыс болды.
Соғыс кезінде стратегиялық маңызы бар Гурьев-Астрахань темір жолының құрылысы 1943 жылы басталды. Жұмысқа жарамды ер адамдар соғыста, қажетті жұмыс қолы әйел адамдардан жасақталды. Сол уақыттағы ұжымшар басшылары үлкен қатігездікпен бауырындағы үш баласынан (10 жасар, 5 жасар, 3 жасар) айырып, анам Әбдірова Нағиманы темір жол құрылысына жібереді. Анам онда сәуір айынан қыркүйек айына дейін болады. Томан, Мартиши учаскелерінде жол табанына топырақтарын тасып, дайындаған. Жұмыс кезінде шаққан масаның салдарынан безгек (малярия) ауруын жұқтырып оралды. Анам бар күш-қайратын адал еңбекке жұмсап, ұжымшарда сауыншы, бақташы болып жұмыс атқарды. 1958 жылы зейнет демалысына шығып, 1999 жылы қайтыс болды.
Атырау облысы Индер ауданы Өрлік ауылының тұрғыны, 1927 жылы туған Дәмекеш Бекешованың естелігі:
Мен, Бекешова Дәмекеш Хайрошқызы, 1927 жылдың 4 қаңтарында Өрлік ауылының Көкмешіт деген жерінде дүниеге келдім. Мектепті Көкмешітте оқыдым, жоғарғы 8-i2 класты Жаманқаладан бітірдім (қазіргі Махамбет ауданы). Әкем Ыбрашев Хайрош, анам Сүлейменова Қанзиба колхозда еңбек етті.
Өзім колхоздың әртүрлі жұмысында еңбек еттім. 1942 жылдан бастап Астрахань-Гурьев теміржолының табанын салуға қатыстым. Мен ол кезде 15 жаста болдым. Біз сияқты балаларды 1942 жылы, кейін білгеніміздей6 үкіметтің пәрменімен сол теміржолдың құрылысына алып кетті. Сонда жыл жарымдай уақыт еңбек еттік. Жұмыс өте ауыр болды, ешқандай әлеуметтік жағдай қарастырылған жоқ. Барлық жұмысшылар: әйелдер бір бөлек, ер адамдар бір бөлек6 жертөледе тұрдық. Жертөленің ішінде ағаштан жасалған нарлар орналастырылып, үстіне қамыстан төсеніш жасалған болатын, біз соның үстіне ұйықтауға мәжбүр болдық7 Қыстаулардың ішінде пеш болмағандықтан, 30-40 градус аязда тісіміз-тісімізге тимей қатты тоңатынбыз. Сол кезде қандай тамақ ішкеніміз дәл есімізде жоқ, әйтеуір, екі рет арбамен сылдыр су-сорпа алып келіп, үлестіретін. Қатты салқын мен ауыр жұмыстан, тамақ жетіспегендіктен, жұмысшылардың арасында ауру мен өлім өте көп болды. Сондықтан, олардың орнын басқа кісілермен ауыстырып жатты. Біз, жасөспірім қыздар, топырақты зембілге салып, биік жалдың үстіне таситынбыз. 1943 жылы бізді күтпеген жерден босатып жіберді. Себебін, кейін білгеніміздей, 1943 жылы ақпан айында неміс әскерлері Сталинград түбінде ойсырай жеңілген екен, яғни, темір жол құрылысының қажеті болмай қалды.
Ахметова Қаным 1926 жылдың 1 мамыр күні бұрынғы Атырау облысы, Есбол ауданы, Жарсуат ауылында кедей шаруасында дүниеге келген. Әкесінен бес жасында, анасынан 10 жасында айырылып, екі інісін бағып, жетім өскен. 1934 жылы Жарсуат ауылындағы бастауыш мектептің 1-сыныбына қабылданып, кейін оқуын Гребенщик ауылындағы мектепте жалғастырған. 1943 жылы қаңтар айында 5-ші сыныпта оқып жүргенде, қысқы демалысқа келгенде «Гурьев-Астрахань» теміржол құрылысы жолын салуға алынған. Таңертеңгі 8.00-ден кешкі 20.00--ге дейін жұмыс жасаған. Көп кісілік барақта жатқан. Сағат 5.00-ден кейін жау самолеттері көреді деп, барлық жарық сөндірілетін болған. Төрт адамнан тұратын топ құрылып, Екеуі ересек адам зембілмен топырақ тасыған. Жоғарыға шығарылған топырақты үлкендер нығыздап отырған. Құрылыс жұмыстары біткесін ауылға келген. 1945 жылы Гурьев қаласындағы сылақшы мамандығы бойынша курсты оқып бітірген. 1946 жылы Ұлы Отан соғысына қатысқан Ахметов Тілешке тұрмысқа шыққан. Осы жылдан бастап Махамбет атындағы колхозда, кейін Жамбыл атындағы совхозда малшы, егінші жұмыстарын атқарған. Еңбек аткен жылдары бірнеше рет Алғыс хатпен марапатталған.
«1941-1945 ж.ж. Ұлы Отан соғысындағы Жеңіске 50,60,65 жыл», «Еңбек ардагері» және әр-түрлі мерекелік медальдармен, бірнеше мақтау грамоталармен марапатталған.
Меңдікенова Ағираш 1928 жылы Бөдене ауылы, Есбол ауданында дүниеге келген. Еңбек жолын «Екпінді» колхозында егінде орушы болып бастап, 1942 жылдың жаз айында «Гурьев-Астрахань» темір жолын салу кезінде қатардағы жұмысшы болып еңбек еткен.
1943 жылдың күз айында ауырып, елге оралып, қайтадан «Екпінді» колхозында әртүрлі шаруашылықта еңбек еткен. 1946 жылы Есбол аудандық санитарлық қадағалау мекемесіне санитар болып жұмысқа орналасқан. Зейнеткерлікке шыққанша сол мекемеде жұмыс жасаған.
«1941-1945 ж.ж. Ұлы Отан соғысындағы Жеңіске елу жыл» мерекелік медалімен, «1941-1945 Ұлы Отан соғысы жылдарында тылда қатарлы еңбегі үшін «Еңбек ардагері» және әртүрлі мерекелік медальдармен, бірнеше мақтау грамоталармен марапатталған. Сонымен қатар, көп балалы ана, «Күміс алқа» иегері.
Дінжанов Мұхиден 1928 жылы 2 қаңтарда бұрынғы Есбол, қазіргі Индер ауданы, Мәмбет ауыл советінде дүниеге келген. 1942 жылдың жазында Зеленый ауыл советі Красный Октябрь колхозына қоныстанған. Мәмбет мектебінде оқып, Зеленый жеті жылдық мектебінен жеті класс бітірген. 1942 жылдың тамыз айынан 1943 жылдың ақпан айына дейін Гурьев-Астрахань теміржолының жол табанын салу жұмысында қызмет атқарған. Красный Октябрь колхозында жазда шөп шабу, қыста малшыларға көмектесу жұмысында 1945 жылдың тамыз айына дейін жұмыс жасаған. 1945-1946 оқу жылында Гурьев педучилищесінің бірінші курсын оқып бітірген. Алға қарай оқуға мүмкіндігі болмай 1946-1947 оқу жылында Толыбай жеті жылдық мектебіне бастауыш мектептің оқытушысы болып жұмысқа кіріскен. Бұл жұмыста 1958 жылға дейін істеген. 1958 жылдан 1966 жылға дейін Қарой мал жайылым учаскесінде дүкенші болған. 1966 жылдан бастап 1973 жылдың шілде айына дейін «Амангелді» атындағы совхозда есепші, қоймашы болып жұмыс жасаған. 1973 жылдың шілде айынан 1988 жылдың шілде айына дейін осы «Амангелді» совхозында кадр бөлімінің инженері қызметін атқарған. Білімі арнаулы орта, бастауыш мектептің мұғалімі деген дипломы бар.
«1941-1945 жж. Ұлы Отан соғысындағы Жеңіске 60 жыл», «1941-1945 жж. Ұлы Отан соғысындағы Жеңіске 65 жыл», «Еңбек ардагері» медальдарымен марапатталған.
Көптілеуова Қалыш 1920 жылы «Алғабас» колхозында дүниеге келген. Көптілеуов Тоғаймен бас қосқан. Көптілеуова Қалыш еңбек жолын сол колхозда сауыншы болып бастаған. Сол кезде соғыс басталып сауыншы жұмысын тастап басшылардың нұсқауымен шойын жол салу жұмысында еңбек еткен. Одан кейін егін шаруашылығына ауысқан. Мария Калягинаның бастауымен жүгері өсіріп мол өнім алып, Алматыдағы өткен көрмеге қатынасып қайтқан. Осы саладан құрметті демалысқа шыққан.
Еңбегі еш кетпей «Құрмет белгісі» орденімен марапатталған.
Калишанова Кампасия 1928 жылы Гурьев облысы, Новобогат ауданы, Бабан ауыл советінде дүниеге келген. 1941-1942 жылдары колхоздың малын бағып, қол орақпен малға шөп шауып, жем-шөппен қамтамасыз еткен. 1943 жылдың сәуірінен желтоқсан айларына дейін Гурьев-Астрахань бағытындағы темір жол салу жұмысына қатынасқан, зембілмен топырақ тасып төсеген. Осы темір жолда алты ай жұмыс жасаған. 1944 жылдың қыркүйек айынан бастап Бабан ауылында колхоздың жекеменшіктен жинаған 60 қашарға 16 жасында аға шопан болған және алты жылқыны бағып-күткен. 1946 жылы желтоқсанда соғыс уақытындағы тылда істеген ерен еңбегі үшін медалімен марапатталған. 1947 жылы «Красный Октябрь» колхозында (Мәмбетте) сауыншы болып қызмет еткен. 1957 жылы №6 Зеленый сайлау округінен, 1959 жылы №7 Зеленый сайлау округінен, 1961 жылы №4 Зеленый сайлау округінен ауылдық депутат болып сайланған. 1962 жылдың маусым айына дейін сауыншы болып, 1962 жылдың маусым айынан 1990 жылға дейін егісте сушы болған. 1988 жылы совхоз еңбегін бағалап, озат егінші атағын берді. 1975 жылы «Жеңістің 30 жылдық», 1985 жылы «Жеңістің 40 жылдығы», 1995 жылы «Жеңістің 50 жылдығы», 2000 жылы «Жеңістің 55 жылдығы», 2010 жылы «Жеңістің 65 жылдығы» медальдарымен марапатталған.
Мұқанғалиева Шөкен 1928 жылы 20 қыркүйекте Гурьев облысы Есбол ауданы Мәмбет ауылында дүниеге келген. Алты жылдық жалпы орта білімі бар. 13 жасында әке-шешесінен жетім қалып, еңбекке ерте араласқан. 1941-1945 жылдары тылда еңбек еткен. 1942 жылдың сәуір айынан желтоқсан айына дейін Гурьев-Астрахань темір жол құрылысын салуға қатынасып, зембілмен топырақ тасыған. 1943-1945 жылдары колхоздың сиырын сауып, қол тиген уақыттарда майдандағы әскерлерге шұлық, қолғап тоқыған, канал қазған, жас та болса майдан үшін ерлерше еңбек еткен. 1946 жылы 19 желтоқсанда «Ұлы Отан соғысындағы ерен еңбегі» медалімен марапатталған. Соғыстан кейін Боран Нысанбаев атындағы орта мектепте тазалықшы болып еңбек етіп, зейнеткерлікке шықты. 1967 жылы 30 қарашада «Батыр ана» атағын алған. 1995 жылы «Ұлы Отан соғысының 50 жылдығы» медалімен марапатталған.
Сабырғалиева Әмина 1928 жылы 18 мамырда қазіргі Индер ауданы, (бұрынғы Есбол) Қаңбақты ауыл советінде дүниеге келген. Жанұясында әкесі Хасанов Сапар, анасы Құлтаева Салиха өмірге екі бала әкелді. 1932 жылы үшінші баланы өмірге әкелу үстінде қайтыс болды. Бір ұл, бір қыз шешесіз жетім қалған. Жастайынан жетімдікті көріп, қиыншылыққа мойымай, қайраттанып өскен ол мектеп жасына жетсе де, мектепке бара алмаған. Ағасы Сағынғали 9-шы сыныпты бітіре алмай соғысқа кеткен. Ол кезде 10-11 жастағы кезі. Ер баланың орнында жұмыс атқарған. 1940 жылы елде оба ауруы шығып, тышқанды қыру керек болды. Əкесі Ержан екеуіне тышқан аулағаны үшін көп ақша береді, соған киім алған. 1941 жылы əкесі екеуі Қаңбақты ауылында сиыр малын баққан. Қол орақпен құмда шөп шауып, оны түйемен тасыған. 1941-1942 жылдарда сиыр малын баға жүріп, майданға қолғап, шұлық тоқыды. Төртінші ауылға Жайықтың арғы бетіне егін салуға жібереді. 1943 жылы Гурьев - Астрахань темір жолын салуға аттанған. Қолмен топырақ қазып, зембілмен оны тасып, қатты шаршайтын болған. Түнде демалуға мұрша болмаған. От жағып, қазанға быламық пісіріп жатқан кезде, жоғарыдан самолеттер оқ жаудырады. Жұмыс жасаған жердің аты - Ақкөл болатын. Кейін 1944-1945 жылдары жылқы баққан.
Атқарған еңбегі үшін «1941-1945 ж.ж. Ұлы Отан соғысындағы Жеңіске 60 жыл», «Пятьдесят лет Победы в Великой Отечественной войне 1941-1945 г.г.» медальдарымен және «Күміс алқа», «Алтын алқамен» марапатталған.
Сұлтанғалиева Салтанат 1921 жылы Қызылжар
ауылында дүниеге келген. Елтай селосында бесінші класқа дейін оқыған. 1938 жылы Оралға, Чапаевқа көшіп кеткен. 1938 жылы Меңдікенов Кенжеғали (исполком) Еспол ауданына секретарь-машинистка жұмысына орналасқан. Еңбек жолын осы жұмыстан бастады. Жұмыстан бос уақытта концерт қойып, спектакль ұйымдастырған. Сельсовет әкімі Қыстауов Шалтанның жұмсауымен 1942 жылы декабрьде Гурьев-Астрахань темір жолын салуға көмекке барған. Одан 1943 жылы келген. Ауылға келгесін артельге жұмысқа кіріскен. Артельде байпақ басып, етік тіккен. Артельде 26 жыл еңбек еткен. 1969 жылы артельден шыққан соң, потребсоюзға қарауылшық болып орналасқан. Бірнеше мерекелік медальдармен марапатталған.
Индер ауданының тұрғыны 1922 жылы туған Балқын Темірғалиеваның естелігі:
1922 жылы Екпінді колхозында қазіргі Бөдене селосында қарапайым шаруа отбасында дүниеге келдім. Төрт жылдық ауыл мектебін бітірдім. Соғыс жылдарында ауылда тыл еңбеккері атанып еңбек еттім. 1943 жылы Гурьев-Астрахань темір жолын салуға бардық. Бастықтарымыз Байғали Елғондиев, одан кейін Елеусін Исаев бәрімізді жерден қазылған, ішінде пеші жоқ жертөлеге орналастырды. Жер қатты тоң болса да, жұмыс көлемі ауыр, бір кісінің нормасы: ұзындығы - алты метр, ені мен тереңдігі - бір-бір метрден. Тоң жарты метрді ойып, оны уатып, жол табанына тасып төктік. Ерлердей қайрат көрсетіп, бес ай жұмыс жасадық.
Шашымызбен жер сыпырған сол жылдар есімізден кетпейді. Соғыстың зардабын елде ең бірінші болып біздің отбасы көрді. Неге десең, 1941 жылы маусымның 22-і күні соғыс басталды. Шілденің 16-сы күні ауданнан 60 жігіт бірінші болып соғысқа аттанды. Ішінде - менің жолдасым Темірғалиев Дүйсалы да бар еді. Біз, Темірғалиева Қанікей - анасы, Темірғалиев Рахым - інісі, қарындасы - Төлепқалиева Бақза және жолдасы, мен -Темірғалиева Балқын қызыләскер отбасы атандық. Ол кезде біз 3-ші ауылда тұрған едік. Ол кезде "Коминтерн" колхозы деп аталатын. Қазір Индер совхозы аталды. Туып-өскен жеріміз де - осы ауыл. Сол кеткеннен жолдасым соғыс аяқталғасын келді. Бірнеше рет жараланып, Алтайский край, Барнаул қаласында оқып, гвардия кіші лейтенанты атағын алды.
1942 жылдың қысынан бастап, ер адамдарды соғысқа ала бастады. Елдегі колхоздың жұмысына әйелдер мен жас балалар қалдық. 1942 жылдың март айында егін жыртып, ақ бидай егіп, халықты аш қалдырмадық. Егін пісіп жетілгенде оны оқушы балалар мен қарттар оратын болды. Біздер пішен шабуға кетеміз. Ержанова Қадиша, Ершуқанова Батима, Өтепқалиева Үмітен, Меңдігереева Біткенай, Күлесова Зинеш, Қалина Ынтай тағы басқалары болды. Біз Өтепқалиева Үмітен екеуміз күніне бір гектар шөп шаптық. Ол еңбегіміз үшін Гурьевке бір ай жарым мал фермалық оқуға жіберді. Бізбен бірге кішкентай қайын інім Рақым Темірғалиев пен көршіміз Нұғманов Орынбасар екеуі түйе жегіп, кәшелкімен шөп шапты. Пішен шауып, оны қыстай мал қораларына тасимыз. Ол аз болғандай, Гурьев-Астрахань темір жолына кеттік. 1943 жылы біршама адам болып, мен түйемен, ағаш үймен бардым. Біз барып үйімізді тігіп жатқанда Гурьевтің Ақүй жағына немістің самолеті бомба тастады. Әйтеуір, еш жерді бүлдірмепті, тек листовқа қағаз тастапты. Қағазда «Біз жеңеміз, бізге болысыңыздар!» делінген.
Ал, енді жол құрылысы жайлы айтайын. Қыс қатты, күн аяз - 40 градус. Күніне бір шаршы метр жер қазамыз, оның жартысы тоң басқан. Тоңды уатып болғасын киркімен жолға тасимыз. Күніне берілген норманы орындай алмай қалған кезіміз болмады. Жататын жеріміз - жерден қазған барак, ішінде пеші жоқ. Түнімен қалтырап, тоңып шығамыз. Қатты суықтан және тамақтың жетімсіздігінен ауру көбейді. Бірқатар адам аурудан көз жұмды. Сол адамдардан қалған 3-ші ауылдағы Дәулетов Қалкеннің келіншегі Ынташ екеуміз ғана. Қазір, шүкір, балаларымның ортасында немере-шөбере сүйіп қызығын көріп отырмын. Жасым 88-де. Жеңістің 65-жылын айтқан сайын, көз алдымда өткен өмірім елестейді. Менімен бірге жұмыс жасаған адамдардың бәрі о дүниелік болды.
Төлеуғалиев Бимұхан 1928 жылы бұрынғы Есбол ауданы, Мәмбет ауылдық кеңесіне қарасты Нарын құмындағы Үлкеншағыл елді мекенінде дүниеге келген. 1936 жылы Мамбет мектебінің 1-ші сыныбына қабылданған. Ұлы Отан соғысынан басталуы өз тұрғыластары секілді оның да оқуын орта жолдан үзіп, ерте еңбекке араласуына тура келді. 1942 жылы алтыншы сыныпты бітіреді. Сол жылы маусым, шілде айларында 5-ші ауылға (Құрылыс) көшіреді. Шілде айының ішінде «Гурьев-Астрахань» темір жол құрылысына жіберген. Гурьевтің Астрахань бетіндегі Сарыөзек деген жерге апарған. Сол жерден жол табанына топырақ тасып, үю жұмыстарын жасаған. Екі адамға бір зембіл, бір-бірден күрек беріп, 6-7 ай жұмыс жасаған. Қыс түскесін жерүй (барак) қазған, есік-терезесі жоқ, пеш жоқ отты әр жерге, ортаға жаққан. Үстерінде жарытымды киімдері жоқ, жазда келген оларды 1943 жылдың ақпан айында кейін қайтарған. Бір топ бала бір үлкен қартқа ілесіп, жартылай жалаңаш, қар кешіп 5-ші ауылға келген. 1943 жылдан бастап «Бірлік» колхозында еңбектен қол үзбеген оны 1947 жылы Тайсойған құмына колхоз жұмыстарына жіберген. Кейін колхоздар совхозға айналғанда да сонда механизатор, жұмысшы болған, жанар-жағармай саласында жұмыстар атқарған. Бимұхан Төлеуғалиұлының ұзақ жылғы еңбегін бағалай отырып, «Еңбек ардагері», «1941-1945 ж.ж. Ұлы Отан соғысындағы жеңіске 60 жыл», «1941-1945 ж.ж. Ұлы Отан соғысындағы жеңіске 65 жыл» мерекелік медальдармен марапаттаған.
Хасан Қаламғали 1928 жылы 1 шілде күні, бұрынғы Есбол ауданы, Қаңбақты ауылында дүниеге келген. Ол 13 жасынан бастап колхозда еңбек еткен. Ұлы Отан соғысы кезінде 1942-1943 жылдары «Гурьев-Астрахань» темір жол құрылысына қатынасып, еңбек еткен. Ұлы Отан соғысы кезінде мектеп қабырғасында оқи жүріп колхоздың малын бағып, шөп шабу, шөп тасу жұмыстарына қатынасқан. 1946 жылы колхозда мал шаруашылығының қызметкері болып жұмысқа орналасқан.
1946-1948 жылдар аралығында колхоздың атынан бұрынғы Гурьев облысы, Ескене елді мекеніндегі мал дәрігерлік техникумында білім алған. Техникумды ойдағыдай тамамдағаннан кейін 1949 жылы жұмыс жасап жүрген колхозында мал дәрігері мамандығы бойынша жұмысын бастаған. 1952-1955 жылдар аралығында Совет армиясы қатарында әскери борышын өтеген. Әскер қатарынан келгеннен кейін колхозда мал дәрігері мамандығы бойынша жұмысын қайта жалғастырды.
Сол кездегі колхоз заман талабына сәйкес «Правда» кеңшары болып қайта құрылған жылдардан бастап, Қаламғали Хасанұлы №2 қой фермасына басшылық жасай жүріп, ферманың жанынан құрылған партия ұйымының хатшысы қызметін абыроймен атқарған.
«Правда» кеңшарының әкімшілігі бір салада 45 жыл жұмыс жасаған Қаламғали Хасанұлының «Правда» кеңшарының малын асыл тұқымды малға айналдырудағы ерен еңбегін әр жыл сайын ауыспалы қызыл тумен және алғыс хаттармен марапаттаған.
Қазақстан Республикасы Президентінің 2010 жылғы 19 наурыздағы №951 Жарлығымен Хасан Қаламғали Хасанұлы «1941-1945 жылдарғы Ұлы Отан соғысындағы Жеңіске 65 жыл» мерекелік медалімен наградталған.
Даулетова Ынташ 1926 жылы 2 наурыз күні Бөдене ауылында дүниеге келген. 1942-1943 жылдары Бөдене ауылынан ол кезде «Сталин жолы» колхозы болатын, қазіргі Атырау қаласының сырт жағында, Сарыөзек деген жерде темір жол салуға қатысқан. Ағаш үйді күрке қылып жасап, мұз қатқанда бульдозермен жерді қазып (землянка) сонда қыстаған, ішіне пеш салынған. Күннің салқындығына қарамай, қатып қалған жерді ломмен қазып, шыққан топырақтарды кесек-кесек етіп зембілге салып, су ағатын бал сияқты етіп ұзыннан үйіп, үсті-үстіне топырақтан биік жал жасап төгіп, шойын жол жасаған, ол кезде Даулетова Ынташтың жасы 17 жаста еді.
Мухамбедиева Балзира 1914 жылы бұрынғы Гурьев облысы, Новобогат ауданына қарасты «Тұщықұдық» ауылдық кеңесінде шаруа отбасында дүниеге келген, білімі сауат ашу көлемінде.
1942 жылдың күзінде Гурьев-Астрахань темір жол құрлысына жұмысқа алынып, 1943 жылдың басына дейін жұмыс жасаған. Жұмыстан босағаннан кейін колхозда сауыншы, майшы болып еңбек еткен. 1949 жылы Коммунистик партия қатарына алынған, озат колхозшы болған. 1957-1961 жылдар аралығында Новобогат совхозына қарасты №1 ферма орталығы «Жасқайрат» бастауыш мектебінде еден сыпырушы болып жұмыс жасаған. 1961-1968 жылдар аралығында Есбол ауданы, Кулагино селосында кешкі жұмысшы жастар мектебінде, аудандық өкпе аурулар ауруханасында еден жуушы болып жұмыс жасап, зейнеткерлікке шыққан. 1973 жылы отбасы жағдайымен Индер ауданының Бөдене ауылына көшіп келген.
Иманғазиева Қанапия 1915 жылы Бөдене ауылында өмірге келген. Еңбек жолын Екпінді колхозында егін шаруашылығынан бастап, 1943 жылдың жаз айында Гурьев-Астрахань темір жолын салуға қатардағы жұмысшы болып қатысып, 1943 жылдың соңында ауылға келді. Қайтадан Екпінді колхозында жұмысын жалғастырды. 1964 жылы Бөдене ауылындағы орта мектеп жанындағы интернатта балаларға ас пісіруші болып жұмысқа кіріп, сол жерде еңбек демалысына шыққанша жұмыс жасады.
Еңбегі елеусіз болған жоқ. 1941-1945 жылдардағы Ұлы Отан соғысы жылдарындағы тылда қажырлы еңбегі үшін алғыс хаттармен және заттай марапатталды.
Сапуанов Қадим 15-ші қыркүйек, 1927 жылы Қаңбақты ауыл советінде дүниеге келген. Әкесі Сапуан 1937 жылы өмірден озған. Ұлы Отан Соғысы басталып, бес кластық білім алып, колхоз жұмысына ерте араласқан. 1942 жылы «Гурьев-Астрахань» бағытында темір жол құрылысына, 1944 жылы Қызылқоғаға су жүретін канал қазуға қатынасқан. Бұл мәлімет жөнінде Атырау газетінің 2014 жылғы №110 санының 7-ші бетінде жарық көрген «Жанқиярлық еңбектің үлгісі» атты мақалада осы азаматтың аты аталған. 1950 жылға дейін «Жамбыл» колхозында еңбек етіп, осы жылдың желтоқсан айында «Қызылақырап» колхозы құрылып, сонда еңбек жолын жалғастырып, аға шопан жұмысын атқарған. 1962 жылы Москвада өткен ауыл шаруашылығы көрмесіне қатынасқан. 1963 жылы Қазақ ССР жоғарғы Советінің құрмет дипломын алып, «Алтын кітапқа» жазылып, Алтын медальмен марапатталған. 1965 жылы Қазақ ССР жоғарғы Советінің қаулысымен «Қой шаруашылығы шебері» атағын алған. 1966 жылы «Ленин» орденінің иегері. 1970 жылы Қазақ ССР-дің 50 жылдығы төсбелгісімен, 1971 жылы «Еңбек қызыл ту» орденімен, 1991 жылы зейнеткер жасына жетіп, ерекше еңбегі үшін дербес зейнет ақы тағайындалған. 2001 жылы «Индер ауданының Құрметті азаматы» атағын алған. 2008 жылдың 29 қыркүйек күні 82 жасында өмірден өткен.
Ескерту:
Мақала «Қазақстан азаматтарының негізгі базалық санаттары мен қосымша санаттары бойынша саяси қуғын сүргін құрбандарын іргелі зерттеу және ақтау» атты республикалық Жоба аясында жазылды.
