Қазіргі таңда жастардың бойында діни сананың қалыптасуы - күрделі де көп қырлы процесс. Жаһанданудың әсері, жаңа технологиялардың таралуы және діни плюрализмнің өсуі дінге дәстүрлі көзқарастардың өзгеруіне әкелді. Зерттеулер көрсеткендей, жастардың айтарлықтай бөлігі рухани өзін-өзі анықтауға ұмтылады, бірақ білімнің жетіспеушілігінен, радикалды идеологиялардың ықпалынан және нақты нұсқаулардың болмауына байланысты мәселелерге тап болады. Мысалы, Қазақстанда соңғы 10 жылда өздерін діндар санайтын жастардың үлесі 55%-дан 78%-ға дейін өсті («Молодежь» Ұлттық ғылыми орталығының мәліметтері, 2023 ж.). Бұл мақалада жастардың діни болмысына қатысты негізгі проблемалар мен ықтимал шешімдер қарастырылады.
«Жастар және діни бірегейлік» сөздері алдымен жеке-жеке мәнін ашуды қажет етеді: жастар - әлеуметтік топ ретінде; бірегейлік - ғылыми интегративті жүйесі ретінде; дін мен діндарлық сананың, мінез-құлықтың, қатынастардың діни қасиеттерінің жиынтығы ретінде. Қазіргі әлеуметтік анықтамаларда жастар сөзінің мағынасы (ағылш.- youth) – әлеуметтік және психофизиологиялық жетілудің қалыптасу кезеңін бастан өткеріп және ересектердің әлеуметтік рөлдерін орындауға бейімделіп жатқан әлеуметтік-демографиялық топ. Жастар халықтың басқа топтарынан ерекшелендіретін ұтқырлық, зияткерлік белсенділік және денсаулық деңгейлеріне ие. Мұны Мудриктің сөздерімен растауға болады: «тек жас ұрпақ идеологиялық және психологиялық стереотиптерді жеңе алады, құндылық бағдарларының жаңа жүйелерін қалыптастырады, болашақтың азаматтық қоғамының идеалдарын жасай алады». Ол үшін жастардың барлық объективті алғышарттары бар: ойлау мен іс-әрекеттің шығармашылық сипаты, жоғары әлеуметтік және экономикалық ұтқырлық, психологиялық икемділік, мағыналық-өмірлік сұрақтарға жауап іздеуге ұмтылу, жаңа құндылықтар жүйесін іс жүзінде жүзеге асыруға деген ұмтылыс, білімнің жаңа дәстүрлі емес массивтерін қабылдауға ашықтық және басқа да жағдайлар.
Діни сәйкестілік адамның жалпы діни өзін-өзі анықтауы, конфессиялық сәйкестіктің ерекше нысаны ретінде қарастырылады. Қазақтардың этногенезін алғашқылардың бірі болып зерттеген Ш.Уәлиханов кез келген халықтың, оның ішінде қазақтардың этникалық тарихын діннен, наным-сенімінен бөлек зерттеуге болмайды деген тұжырымға келді. Діннің осындай ерекшеліктеріне байланысты қазақтар қашанда діни төзімділік пен толеранттылықпен ерекшеленді. Алайда, соңғы жылдары көптеген радикалды исламдық ағымдардың («Хизбут-Тахрир», «Шығыс Түркістан Ислам партиясы», «Исламдық жиһад» т.б.) дамуымен террористік бағыттағы түрлі уахабилік секталар, діни мәселелер көтерілді. Қазақстанда бір жағынан толеранттылық, екінші жағынан діни төзбеушілік ерекше өзектілікке ие. Бұл мәселе 2011 және 2012 жылдары еліміздің бірқатар өңірлерінде орын алған, бейбіт тұрғындардың өмірін қиған және діни шиеленіс тудырған лаңкестік әрекеттерге байланысты ерекше маңызға ие болды. Барлық уақытта дін мемлекет пен қоғамның дамуында маңызды рөл атқарды. Қазіргі уақытта оның бүкіл әлемдегі рөлі одан әрі өсті. Қазақстанда да халықтың діни өмірге, әсіресе жастардың қызығушылығы артып келеді. Мұны жас ұрпақ арасында діни бірегейліктің өсу динамикасы байқалатын әлеуметтанулық зерттеулердің нәтижелері дәлелдейді. Мәселен, Қазақстандағы социологиялық зерттеулердің нәтижесі көрсеткендей, тәуелсіздік жылдарынан бері әсіресе жастар арасында діндарлық деңгейі едәуір өскен. 2003 жылғы сауалнамадағы өзін діндар санаушы респонденттердің көрсеткіші 38,7% көрсетті. Ал 2007 жылы сауалнама нәтижесінде бұл көрсеткіш 77,3%, 2009 жылы 83,3% құрайды. Жалпы бұл зерттеу жастар арасындағы діндарлықтың белсенді өсімін көрсетті.
Жастар арасында діндарлықтың қалыптасу барысы діни құндылықтармен байланысты. Қазіргі Қазақстан қоғамдағы дін әр жыл сайын жаңа даму үдерісінде. Діни «ренессанстың» мысалдарын әр түрлі жастағы топтардан, әсіресе жастардан байқай аламыз.
Діни бірегейлік мәселесі де бірқатар себептерден туындаған жаһандану процестері мен мәдениетаралық байланыстардың қарқынды дамуына байланысты ерекше өзекті болуда. Біріншіден, қазіргі жағдайда, бұрынғыдай, өмірдің мәдени формалары міндетті түрде адамның қандай да бір әлеуметтік-мәдени топқа ғана емес, сонымен қатар діни қауымдастыққа жататындығын болжайды. Көптеген әлеуметтік-мәдени топтардың ішінде ең тұрақтысы – уақыт өте тұрақты болған діни бірлестіктер. Бұл қауымдастықтар кейде адамға өмірде қажетті қолдау көрсете алатын ең сенімді топ болып табылады.
Жастар арасында діндарлықтың өсуінің негізгі себептерінің бірі-дін ұлдар мен қыздардың әлеуметтік қалыптасуының күрделі процесіне жаңа нәрсе әкелетін «сәнге» айналады. Жастар діни сенуші болып табылатын танымал блогерлерге еліктейді. Әлеуметтанулық зерттеулер өздерін діни деп санайтын жастардың көпшілігі дінге отбасылық тәрбиенің әсерінен келгенін көрсетеді. Бала өз үйінде не көретінін үйренеді деп бекер айтылмаған. Адамның қоршаған ортасы да маңызды фактор болып табылады. Жастар дінге өздерінің рухани ізденістерінің нәтижесінде, сондай-ақ таныстары мен достарының әсерінен келеді.
Екіншіден, мәдени байланыстардың кеңеюінің және әртараптандырылуының салдары - қоршаған әлемде тұрақсыздық сезімі. Бізді қоршаған әлем түсінікті болуды тоқтатқан кезде, оның тұтастығы мен реттілігін қалпына келтіруге және оны қиындықтардан қорғауға көмектесетін нәрсені іздеу басталады. Мұндай жағдайларда көбірек адамдар өз дінінің уақыт сынынан өткен құндылықтарынан қолдау іздей бастайды, бұл жағдайда бұл ең сенімді және түсінікті болып шығады.
Қазіргі жастар өздерінің діни болмысына байланысты көптеген қиындықтарға кезігуде. Осындай қиындықтардың бірі –– діни ағымдардың алуан түрлілігі мен олардың арасындағы жастардың назары мен ынталылығы үшін бәсекелестіктің артуы. Сонымен қатар, жаһандану мен интернет жағдайында жастардың діни болмысына да әсер етуі мүмкін ақпарат пен әсердің жаңа көздерімен бетпе-бет келіп отыр.
Діни ахуалды талдау жас қазақстандықтардың діндарлығы рухани өзін-өзі анықтаудың табиғи қажеттілігінен ғана емес, жалған діни ұйымдардың белсенді қызметімен де артып отырғанын көрсетеді. Жастар арасында экстремистік идеялардың белсенді таралуы дәл әлеуметтік-экономикалық сипаттағы факторлармен анықталады, өйткені бүгінгі күні кейбір жастар өздерінің ресурстық әлеуетін толықтай жүзеге асыра алмайды, осыдан түсінбеушілік, апатия және пессимизм. Өкінішке орай, ұлттық болмысымыздың дамымауы, құқықтық-саяси нигилизм және діни сауатсыздық жастардың қалың бұқарасын жұмылдыруды жеңілдетеді. Кеңестік атеизмнің үстемдігінде тәрбиеленген аға буын өкілдеріне қарағанда қазіргі қазақ жастарының дінге деген ықыласы жоғары екенін де ескерген жөн. Сондай-ақ, Stratfor ұйымының зерттеуі бойынша, қазір қазақстандық жастар арасында экстремизм романтикаға айналған. Оның үстіне, болашақ ұрпақ интернетті жақсы біледі, ал интернет радикалданудың құралы бола алады. Соңғы екі жылда Қазақстан билігі экстремистік деп танылған жүзден астам сайтты бұғаттады. (3)
Қиындықтарға қарамастан, жастардың діни болмысын дамытуға және нығайтуға перспективалар ашылып жатыр. Жастардың сенім мен діни құндылықтарға деген адалдығын нығайтуға көмектесетін діни бірлестіктер мен жастар қозғалыстарына белсенді қатысуы маңызды фактор болып табылады. Әртүрлі мәдени және діни топтар арасындағы толеранттылық пен өзара түсіністікке ықпал ететін басқа діни дәстүрлердің өкілдерімен қарым-қатынас жасау және тәжірибе алмасу мүмкіндігі де маңызды фактор болып табылады.
Сонымен қатар, сарапшылар Қазақстанда экстремизм мен терроризмнің әлемдік қауымдастыққа қарағанда тұрақты құрылым ретінде әлі қалыптаспағанын, біртұтас экстремистік орталықтар мен жалпы мойындалған жетекшілердің жоқтығын, олардың әрекеті әлі де тек жекелеген аймақтарда байқалатынын, олар стихиялылық пен ұйымдаспаушылықпен сипатталады. Сондықтан тыныштық пен тұрақтылықты сақтаудың бірінші кезектегі міндеттерінің бірі деструктивті террористік ұйымдардың пайда болуына жол бермеу болып табылады. Қазақ қоғамының алдында тұрған жаңа міндет – еліміздегі радикалды діни ағымдардың көрініс беру үдерісіне, кез келген экстремистік сипаттағы әрекеттерге қабілетті содырлардың пайда болуына дайын болу.
Мәселенің түйіні:
2016 жылы Қазақстанда жаңа Дін істері және азаматтық қоғам министрлігі құрылды. Басқарма басшысы Нұрлан Ермекбаев жұмысты жастармен, лаңкестікке қарсы іс-шаралармен нақты байланыстырды. «Қазақстанда орын алған лаңкестік актілерді талдау нәтижелері бойынша лаңкестердің 55%-ы 20 жасқа дейінгілер, 35%-ы 30-39 жас аралығындағылар және 10%-ы ғана 40 жастан асқандар. Сондықтан жастардың санасы мен өмірі үшін тиімді күресу үшін барлығымызға, соның ішінде министрлікке де жастарды деструктивті идеялардан тыйып, алшақтата алатын жастар саясатын сапалы түрде күшейтуде қыруар жұмыс күтіп тұр», – деді сөйлеген сөзінің бірінде министр. Бірегейлік дағдарысы және радикалдану қаупі сияқты сын-қатерлерге қарамастан, Қазақстанда діни және зайырлы құндылықтардың үйлесімді өмір сүруінің тұрақты моделін құруға барлық мүмкіндіктер бар. Діни білімді күшейту, дінаралық диалогты қолдау және БАҚ-ты білім беру құралы ретінде пайдалану жастардың қиындықтарды сәтті жеңіп, тұрақты болашақ құруына көмектеседі.
Аружан ЕРЖАНОВА,
2-ші курс магистранты
дінтану және мәдениеттану кафедрасы
Ж. У. КАНТАРБАЕВА,
ғылыми жетекші,
философия ғылымдарының кандидаты, қауымқауымдастырылған профессор,
дінтану және мәдениеттану кафедрасы
