БІРІНШІ БӨЛІМ
КҮМБЕЗГЕ БАРАР ЖОЛ, ҚАРАГЕР АТ
Дендер тау, тау ма екен, қырат па екен?
Құм, шағыл сусылдаған сынап па екен?
Болатын кермек тұзы дертке дауа,
Тұзды көл көл ме екен, бұлақ па екен?
Қарой деп аталған жер жырақ па екен?
Мәңгілік Махамбетке тұрақ па екен?
Абайменен замандас батыста бір,
Ғажайып ақын өткен.
Мұрат па екен?
Өлеңі адасқанға шырақ па екен?
Шаршаған, шөлдегенге қуат па екен?
Жырлаумен зар заманды өткен ақын,
Жатқаны Жарсуатта рас па екен?
Аспан тұр алабұртып жылап бөтен,
Бұл жалған жалған емес сынақ па екен?
«Аттан сұлу болар ма?» деген ақын,
Мінгені тұлпар ма екен, пырақ па екен?
Әр сөзі ұрпағына мұра ма екен?
Тудырған ғажайыпты мына мекен.
Мінгені жирен бе екен, күрең бе екен?
Ала ма екен, болмаса құла ма екен?
Ойларым осыны ойлап сан бөлінді,
Қалардай кездестіріп әлде кімді.
Жусанды Жарсуаттың жазығында,
Бір кезде шұбатылған шаң көрінді.
Қурайдың сыбдырынан сыр тыңдаған,
Жолдайды желден сәлем сыршыл далам.
Реңі түн секілді қаракер ат,
Келеді жал-құйрығы сусылдаған.
Бой ұрды елестерге деме қатты,
Жете алмай шаң қуалап келеді атты.
Бұл неғылған жалғыз ат жапан түзде,
Бетке алып күмбез жақты келе жатты.
Шабысын ауыстырып аяңына,
Кілт тоқтады тым жақын таяды да.
Біздерге көзіменен амандасты,
Кім білсін қуанды ма, аяды ма?
Біреуінен біреуі болып сырлы,
Қара көлік қара атты жолықтырды.
Өлеңді «сөздің желі» дейтін ақын,
Сол кезде бір суық жел соғып тұрды...
Дендер тау қыраның көп самғап өткен,
Сыйлаған ақындарың жанға көктем.
Баласын арлан тістеп сүйетіндей,
Ол жерін сүйгендіктен қарғап өткен.
Жұқалау етігіміз, күртеміз де,
Көліктің тізгінін сәл іркеміз де.
Көрейік қайық салып нар тәуекел,
Басылмай шалқып өткен жыр-теңізге...
Жаттадым жырларыңды ұйықтамай,
Күмбез тұр қатарынан биік талай.
Байлаған жырдан қанат дарабозым,
Жатырсың мынау көрге сыйып қалай?!
Аспан да күрсінеді жылап тұрып,
Еске алып жүрген кезді пырақ мініп.
Алыстан тағзым етіп келіп тұрмын,
Үн-түнсіз жатырмысың құлақ түріп?
Қаракер ат көзінен сыр аңғара,
Ойымыз тоғысқандай бір арнаға.
Моллаға аят оқытып бет сыйпадық,
Келері біздің қолдан құран ғана...
Өзі сынап, басқаға сынатпаған,
Жүрегіне халқының тұрақтаған.
Шығыста Абай, Батыста өзің едің,
Жыр жазсам батаңды бер Мұрат бабам!
ЕКІНШІ БӨЛІМ
КІНДІК КЕСКЕН ЖҰРТ
Бір арай көкжиекті шарпығанда,
Бір әуен кеңістікке қалқығанда.
Жағасын қызыл өрттей қоға жапқан,
Абыржып көлдің беті толқығанда.
Сортаңы көп батпақты жерден дейді,
Соры аз емес ежелден елден дейді.
Ғасыр саны он тоғыз, жыл қырық үш,
Мұрат ақын өмірге келген дейді.
Өмірге келу-кету тәңір ісі,
Кім келер келте көрпе жамылғысы?!
Әкенің жарлылығын көрді бала,
Мөңке момын шаруаның сабырлысы.
Қамыты кедейліктің оңдырсын қай?
Баласын көрген кезде көңілі жай.
Бай ұлынан Беріш бар, Байсейіт бар,
Қитастан, Тілеп, Бөкен, Қаратоқай.
Қаратоқай, Аққұлы, Жиенбайдан,
Рапқан, Аман, Мөңке, Мұрат болған.
Матайға іні болып Мұрат туған,
Мөңкенің соған қарап көңілі толған.
Ер жігіт тартса тартсын нағашыға,
Дұспанның қала қоймас табасына.
Мұратты тартқан екен десіпті жұт,
Әрі ақын, әрі әнші анасына.
Ақылды, сөзге жүйрік, ойға бекем,
Дейтұғын сөз нарқына бойлап өтем.
Адайдың ішіндегі Қараша екен,
Есімін «Қырықжылқы» қойған екен.
«Ұл шығар» деп, қыз туса сенбейтін жұт,
Және де «Жылқышы» деп тергейтін жұрт.
Аялап алақанда бақты ма екен,
Бір өзін қырық қызға бермейтін ғып.
Алда деп не сыйлайды өмір бізге,
Тартатын қиял мыңға, көңіл жүзге.
Мал тояттап табиғат толықсыған,
Мұрат кепті өмірге қоңыр күзде.
Тарықпаған сан қилы салғанда ізге,
Сондықтан ақын ғашық болған күзге,
Батырдың кіндік қаны тамған мекен,
Қарабау сені көру арман бізге.
Бойласақ тарихтың тереңіне,
Жүгініп ақ қағаздың дерегіне.
Жырларының болғаны дәмі кермек,
Ащысайда туғанның себебі ме?
Жаңбыр суы ойпаңдау жерге сіңіп,
Жапанда киік жортса белге шығып.
Қоңыр күзде өмірге келген ақын,
Бесік жырмен өсіпті тербетіліп.
Анасы жырды арыдан қозғайтұғын,
Далада жетім бота боздайтұғын.
Сары қимен жылынған қараша үйде,
Қара өлеңнің жалыны маздайтұғын.
«Жеті жұрт» қонған дейтін, бәрі көшкен,
Бала ақын еске бәрін салып өскен.
Сүтпенен келген шабыт бойға тарап,
Өлеңге уызынан қанып өскен.
Жүретін елес кезіп сай-саланы,
Балаға жұттың жайы ой салады.
Жел азынап, боз інген боздаған жер
Мұрат ақын болмасқа қайсы амалы?!
Болсам деп қолғанаты анасының,
Өлеңнен алатұғын жан ашуын.
Бала ақын тәрбиесін өскен көріп,
Шаруашыл әрі ақын ағасының.
Секілді алтын тонның жағасы бар,
Мұраттың Матай дейтін ағасы бар,
Аға – іні қол ұстасып бірге жүрсе,
Бұларға айтшы кімнің таласы бар?
Ішкен асы, тыңдаған ертегісі,
Ортақ еді айлынның ерке құсы
Мұратта артық еді жалын бірақ,
Кеп тұрған тиген жерін өртегісі.
Туылып бұлт ішінде аспанда өскен,
Найзағайша болатын астаң-кестең.
Тәуекел қаймығуды білмейтұғын
Кез болған қандай іске бастан кешкен.
Болмаса екеуі де ақын еді,
Біреуі жүз ақынға татыр еді.
Ығысып Матай кейін қала берген,
Мұраттың батырлығы басым еді.
Матай да іні қамын ойлайды екен,
Икемдеп әр бір іске сайлайды екен.
Баланы шамырқантып, ширықтырып
«Сенен түк шықпайды» деп қайрайды екен.
Ағаға іні жөні бөлек екен,
Інісі оған уәде береді екен.
Қоңыр күзде туғанмын, сол үшін де,
Несібем көп болады деп сенеді екен,
Мерейі бала ақынның үстем дейді,
Анасы үлкен үміт күткен дейді.
Іркілмей өлең айтып он жасында,
Ақындық жолға мүлдем түскен дейді.
Он бір жаста жылқы іздеп барған дейді,
Ақысын сұрап әнге салған дейді.
Он екіде жеңгеге өлең арнап,
Олардың да алғысын алған дейді.
Аямай тәңір берген мол несібе,
Өз еркің сенеріңе, сенбесіңе.
Жайлауға қонған елге өлеңменен,
Құтты болсын айтыпты он бесінде.
ҮШІНШІ БӨЛІМ
ЖАЛЫНДЫ ЖАСТЫҚ ШАҚ
Қарабау Мұрат туған қоныс болған,
Сол елде қалың жұртқа таныс болған.
Өткір көз, қалың қабақ, орта бойлы,
Айбарлы көрінетін Арыстаннан.
Ер жетіп ол жігіттік жасқа кірген,
Жастықтың желігімен атқа мінген.
Ұстазы Есет бидің баулуында,
Тарихтың сан тарауын жатқа білген.
Берген соң тәңір оған мол несібе,
Қоя ма несібені бөлмесіне?
Таз руының ақыны Оразбенен,
Айтысып жеңіп еді он бесінде.
Жиын той шақыратын күнде кезек,
Басынан дәурен өткен бір керемет.
Жастықтың қызуымен жанған талай,
Даласын Тайсойғанның жырға бөлеп.
Жем, Сағыз, Нарын, Дендер...
Жүрді аралап,
Жігітті жұрт мақтаған қыз жағалап.
Шоқ салған талайлардың жүрегіне,
Әзілін естіген қыз шынға балап.
Арабша алғаш сауат ашқанында,
Кедейлік тұсау болған жас дарынға.
Есет би ұшан-теңіз білім берген,
Зымырап жылдар өткен қас-қағымда.
Қайтатын әр айтыстан кәделі боп,
Түс көрген талай ару дәмелі боп.
Жасы отыздан асқанша жүрген дейді,
Қыз таңдап бір-бірінен әдемі боп.
Түсіне хордың қызы кірді ме екен?
Қиялмен әлде өмір сүрді ме екен?
Таңды таңға жалғайтын толғауларды,
Жаттаумен қолы тимей жүрді ме екен?
Елді ойлап әлде қайғы шекті ме екен?
Жерді ойлап дұшпанына кекті ме екен?
Түнеріп келе жатқан сұм заманға,
Түйіле қарап күні өтті ме екен?
Азабын ғашықтықтың шекті ме екен?
Бір үміт жанбай жатып өшті ме екен?
Алашқа аты шыққан дара бозды,
Бір ару бағаламай кетті ме екен?
Жүрген соң жиын-тойда дабырлаған,
Ол жайлы ойламаған, сағынбаған.
Бір күні кездесер деп ұзақ күткен,
Талғамы биік жанның табылмаған.
Айтыста бәрін жеңіп сый көріпті,
Айланың талай түрін игеріпті.
Жасы отыздан асқанда Есенберіш,
Иман қызы Наушаға үйленіпті.
ТӨРТІНШІ БӨЛІМ
ҚАРА ҚАЗАН, САРЫ БАЛА ЖӘНЕ «САРЫАРҚА»ТОЛҒАУЫ
Мекендеп құзар шыңның қиясына,
Қырандай жем таситын ұясына.
Көкжалдай кең даланы кезген ақын,
Қайтатын болды үйіне жиі асыға.
Ақынның сөзі – жебе, аты мықты,
Сөйлесе жырдан маржан шашылыпты.
Қызыл мия, бетеге, жусан, кермек,
Қыс қамы үшін жаз бойы жапырыпты.
Білекте қара нардың күші бардай,
Орақта ақ алмастың сұсы бардай.
Жалғыз өзі қара үзіп кетеді екен,
Қатарласып шабатын кісі қалмай.
Жалқаулық, надандықты мін көріпті,
Шәкіртке жыр жаттатып сый бөліпті.
Жаз бойында шөп шауып, қыс келгенде,
Етік тігіп амалдап күн көріпті.
Сеңгірбектің баласы Мұрын дейді,
Мұраттан алған талай білім дейді.
Бірге тігіп етікті, шөп шабысып,
Үйреніпті алмастан тыным дейді.
Тұлпардай шапқан сайын төске өрлеген,
Кетердей бұрын озып ескен желден.
Шаруада да алдына кісі салмай,
Өлеңде де ешкімге дес бермеген.
От басын асыраудың қамыменен,
Айтылмай кей кездері қалып өлең.
Ең алғаш шаңырақты нұрға бөлеп,
Өмірге сәби келген Сары деген.
Баламен жас отаудың сәні кірген,
Кеші шомып шаттыққа, таңы күлген.
Тым жақсы көргендіктен сол баланы,
Қасынан бір тастамай алып жүрген.
Шіркін сәби күлкісі таза неткен!
Шырқыраса жоқ одан азап өткен.
Әкесі домбырамен өлең айтса,
Баладан іші кеуіп маза кеткен.
Бала жылар, әкесі не біледі?
Абыр-сабыр болыпты төңірегі.
Аңыз бенен арасы ақиқаттың,
Осындайда тым жақын көрінеді.
Қарабау, пері жүрген байтақ екен,
Көргендер аңыз қылып айтады екен.
Балаға домбыраны ұстатқанда,
Ішінің кепкендігі қайтады екен.
Өсер деп күнен-күнге шамдай жанып,
Қонар деп бір биікке самғай барып.
«Ақын болар бұл тегін бала емес» деп,
Үлкендер таңырқапты таңдай қағып.
Әкесі жүрген солай қасына ала,
Болғанменен ерекше аты-бала.
Он жасында көз тиіп қайтыс бопты,
Әке бармақ тістепті қапы қала.
Қайғы ауыр қараша үйге тосын келген,
Ақыл айтып үлкендер жосын көрген.
Екінші ұл Дәулетқали туған кезде,
Ел дәулетті болса деп есім берген.
Бала бола алмапты жалпыға құт,
Келіпті бір-ақ күнде халқына жұт.
Көлігі – жалғыз түйе, көшкен екен,
Бесіктегі баланы артып алып.
Келген жұт бай, кедей деп қарамапты,
Мал өліп қан сасыған дала қапты.
От басын аман сақтап қалу үшін,
Маңғыстаудың түбегін паналапты.
Білмесе де ел сырын, дала сырын,
Қиналғанда іздепті жанашырын.
Жайлаған Маңғыстауды қалың адай,
Ауылына келіпті нағашының.
Ем таппай сағынышты баса алатын,
Еріксіз көзге ыстық жас алатын.
Маңғыстаудың еліне сол кездері,
Атырау Сары арқа боп аталатын.
Тайсойған, Орал бойы жүрген жері,
Жастықтың бір дәуренін сүрген жері.
«Сәнденіп әуестікке қызыл киіп»,
Нар жетелеп тұлпарды мінген жері.
Сұңқардай зау биікке ұшқан жері,
Айтысып қарсыласын жыққан жері.
Асаулық, бет қаратпас жалынменен,
Талайын сұлулардың құшқан жері.
Дүние қызыл түлкі бұлаңдаған,
Мастықпен сан сұлуға жыр арнаған.
Маңдайға жазбаған соң кеткен бәрі,
Уыстап алақанда тұра алмаған.
Өмірдің соңы – шідер, алды – самғау,
Өмірдің соңы – алдау, алды – арбау.
Ел мен жердің күйігі жанға батып,
Шерлі ақын «Сары арқа» деп жазды толғау.
Төрт құдық, Ада берген, Тұз жағасын,
Қонақжай қалың елін, гүл даласын.
Байлықтың жоқ болуы бір-ақ күнде,
Дүние бір орында тұрмағасын.
Шыңырау, Балталыдай болған құдық,
Жұт жайлаған құдықтың суы құрып.
Талаурап екі көзі кеш батарда,
Батысқа қарайды ақын белге шығып.
Сегізбай, Көшентымық, Қараталды,
Ойлаумен күннен күнге аласарды.
Баймөңке, Тілеуқұлан, Жидебайды,
Жырға қосса оған кім таласар-ды?
Базарбай, Қабыршақты, Құрмас, Кенен,
Адыра, Нарқозы суы тартты төмен.
Сарқылып бұл құдықтың қалған бәрі,
Жайлаған құрғақшылық елден ерен.
Сары арқа жұртым деді, кең көсілді,
Жанардан аққан тамшы жерге сіңді.
Ақтарды тарихты кешегі өткен,
Ноғайлы кезден бастап елге сырлы.
Қазтуған, Асан қайғы, Орақ, Мамай,
Қоныс қып одан бұрын қалың Ноғай.
Жеті жұртқа жеті кеп, жеті кеткен,
Тарихтың небір кезі өткен талай.
Ноғай, Башқұрт, Қалмақтар, Өзек, Татар,
Қара қалпақ, Қырғыздар болған қатар,
Қазақ қазақ болғалы келіп-кеткен,
Жеті жұртқа сұрасаң солар жатар.
Деп бастап, сан тарихты ақтарады,
Олардың себебіне тоқталады.
Мұраттай тарихты қанық біліп,
Кісі аз ашып берер, ақ-қараны.
Қалдырды ұрпағына өлмес үлгі,
Сыйлады нағашы жұрт, сөзге тұрды.
Ортадан қақ жарылып орын берді,
Ешкім де қаламады белдесуді.
Дәулетқали ол да өлең салған дейді,
Қасиет қанмен келе қонған дейді.
Ағайынды көп емес, бар-жоғы екеу,
Сәбила атты қарындасы болған дейді.
БЕСІНШІ БӨЛІМ
ОРТА ЖАС. «ҮШ ҚИЯН» ТОЛҒАУЫ
Орыс кеп олжа салып қонысына,
Суы тұнық, шөбінің сонысына.
«Штатқа» ел көндігіп бөлініпті,
Ауылнай, Оязбенен, Болысына.
Ол кезең – ер отызға толған кезі,
Заманды ой көзімен шалған кезі.
Қақпанға түсіп қалған көк бөрідей,
Өртеніп өкініштен жанған кезі.
Сөйлемес ешбір сөзін бос шығынға,
Қос өзен ұқсайтын ед қос бұрымға.
Құт мекен, Еділ, Жайық, Маңғыстауын,
Көз жасы көлдей болып қосты жырға.
Патша өлең отырыпты жыр тағына,
Көніпті билігінің құрсауына.
Аталған «Үш қиян» деп жазды толғау,
Мұра ғып тастап кетті ұрпағына.
Бұл орыс қайран жерді алды деді,
Алыстан бастар болсам әңгімені.
Асанқайғы, Қаз туан, Орақ, Мамай,
Телағыстан кезінде қалды деді.
Қанды қиян атадым Еділімді,
Майлы қиян Жайығым шөбі нулы.
Шаңды қиян атадым Маңғыстауды,
Жетелеп көшіп барғам көлігімді.
Өлеңі Үш қиянға арналады,
Ақынның зарламасқа бар ма амалы?
Бармағын тістеп өткен Ер Исатай,
Қыспаққа алғаннан соң тар заманы.
Қазақтың бар байлығы қоныс деген,
Бөлінді Ояздарға Болыспенен,
Басы шошақ қамақты айдап салып,
Айқасқан аузы түкті орыспенен.
Бұл заман шарасы жоқ кекті заман,
Батырлар дәурен сүрген өтті заман.
Шайқасып аруларды олжаға алған,
Батырдан бүгін ерлік кетті жаман.
Мыңғырған жылқы өретін бір күндері,
Түгін тартса май шығар шіркін жері,
Сайгүлікпен салтанат құрған мекен,
Жайықты жырламауы мүмкін бе еді?
Ерлері қаһарлы еді айбаттанған,
Дұшпанды ерегескен байлап та алған.
Соңынан қалың жаудың түре қуып,
Түргеш пен Бұқараға айдап барған.
Сары ала ат, ақ күмісті олжаға алған,
Жайықтың жағалауы болған арман.
«Түбі құтсыз болар» деп неге айтты екен,
Асан қайғы бабадан ол да қалған.
Жүгінсек Мұрат ақын өлеңіне,
Келіп бір тұрған кезде кемеліне.
Орыс кеп тіл мен ділден айырар деп,
Көшіпті Самарқанға Ер Едіге.
Азаттық!
Қанша ғасыр арман еткен,
Мың өліп мың тіріліп зорға жеткен.
Орыс кеп болмысымды жоғалтар деп,
Қазтуған қарға бойлы ол да көшкен.
Жәнгір кеткен салдырған қаласынан
Мың жылқы өрген бетпақтың даласынан.
Нәрік ұлы Ер Шора ол да кеткен,
Айырылып қалам деп баласынан.
Қараша, Ақтөбемен, Құбан, Бозан,
Үш өзен, Сама суы, ойнар сазан.
Жауды жайпап өлтіргем, кек алар деп,
Қара ұлы Бидақ та көшкен содан.
Алты жыл саз балшықты илеген жер,
Сарай сап Әз Жәнібек билеген жер.
Тоғыз жылда салдырған Аштрахан,
Кәуірге өтіп пайдасы тимеген жер.
Тыңдасақ «Үш қиянды» әрмен қарай,
Қалмақпен жерге талас болған талай.
Он екі ханды өлтірген Орақ тауда,
Бұл жерден ол да кеткен Орақ-Мамай.
Жомарттығы жететін бір басына,
Елінің батыры мен мырзасы да.
Елді сақтап қалам деп көшкен екен,
Жаңбыршыұлы Телағыс ол да асыға.
Есімін Қорғаншы мен Ақтөбенің,
Салынған қызыл үйден нақ көремін.
Он жылда Асан қайғы ол да кеткен,
Деп ойлап бір сұмдыққа тап келемін.
Тас оба би Орманбет өлген дала,
Он сегіз жыл соғысты көрген дала.
Жеңіліп мұсылмандар жер аударып,
Орнына он сан Ноғай келген дала.
Еділімді алды деп күйінеді,
Күйінгесін шыбықтай иіледі.
Жайықты алып жағама жармасты деп,
Қайғыдан қас-қабағы түйіледі.
Ойылды алды, бар қазақ сорлайды енді,
Басынып, күш көрсетіп қорлайды енді.
Маңғыстауда үш түнек, оны да алған,
Бұл мекен бұрынғыдай болмайды енді.
Есептеп мал санағын алды дейді,
Бала санын қағазға жазды дейді.
Баяғы еркін жүрер кездер қайда,
Бір қырсық замананы шалды дейді.
Шерленіп толғады ақын көз көргенін,
Осындай сұм заманға кез келгенін.
Адамдардың көрді ақыр пиғылынан,
Замананың осылай өзгергенін.
Мұсылман қарамға үйір болды дейді,
Көбейді араздасқан сорлы дейді.
Ерден ұсқын, қазанның құты кетіп,
Бір қырсық бізді аямай шалды дейді.
Киімі бөлек тыртиған, діні бөлек,
Басшы боп билік айтар күніне кеп.
Ел еңсесін аямай езіп түскен,
Діні бөлек адамның тілі бөлек.
Салтанатты ел бір күнде тозды дейді,
Тексізден туған басшы болды дейді.
Жаға ұстап таңырқап жүрген кезде,
Бір пәледен мың пәле қозды дейді.
Заман солай қоясың сұрақ кімге?
Шағым айтып барасың жылап кімге?
Дәулетінен айырылған қалың қазақ,
Құл болып шыға келді бір-ақ күнде...
Дәрмен жоқ іштен тынып, қаны қайнап,
Тозғанын көзбен көрді ауыл-аймақ.
Ақынның түн ұйқысы төрт бөлінген,
Ұрпағының ертеңгі қамын ойлап.
Туылған Қара бауда есіл Мұрат,
Осылай толғау айтып көсілді ұзақ.
Жалғыздың үні қайда жете қойсын?
Үйінде көлдетеді жасын Мұрат.
Тарихты ұшан теңіз білген Мұрат,
Өлеңге жастай құлақ түрген Мұрат.
Бір бастаса тоқтату қиын болған,
Сөйлейтін жәрдем алып пірден Мұрат.
Айтыстың неше түрін көрген Мұрат,
Барығын қарсыластың жеңген Мұрат.
Кейінгі ұрпақ көретін тауқыметті,
Кең сарай кеудесімен сезген Мұрат.
Қайғысын бар қазақтың толғап өткен,
Орысқа нәлет айтып болған өктем.
Осынау азат күнде жасап жүрміз,
Жетуге Мұрат ақын арман еткен!
АЛТЫНШЫ БӨЛІМ.
ҚАРТТЫҚ ШАҚ
Ақынды пірі демеп шалғай жақтан,
Сөзден теңіз сапыртқан, айғайлатқан.
Қатын бала қамы емес, ер жігітке,
Ел мен жердің тағдыры қайғы ойлатқан.
Қайғы ойлатқан еріксіз қалжыратқан,
Басып еңсе, иығын салбыратқан.
Бостандығын алған соң Орыс билеп,
Отызында ақынды зар жылатқан.
Төтей алмай дұшпанның көп күшіне,
Бағынды. Түсті сонсоң тепкісіне.
Еріксіз отыз жаста қартқа айналған,
Қарамай алпысыңа, жетпісіңе.
Жинады көкірегіне шер мен мұңды,
Ақтарды удай ащы ермен жырды.
Рухың қолдап тұр ма екен абыз ақын,
Еліңе шын бостандық келген күнді.
Білімге жетсем деген ұлы арманы,
«Білмеген жан қор болып өтеді» деп,
«Оқудан қайтқан ұлға» жыр арнады.
«Білгенінді ұлтыңа арна» деді,
«Үйреніп қатарыңнан қалма» деді,
«Білгенменен етпесең ұлтқа қызмет,
Ол білімнің қажеті бар ма?» деді.
«Оқудан қайтқан жігіт» ең сенгені,
«Ел білімді болғанын көрсем» деді.
Жоқшылық пен заманның кесірінен,
Алыстап кеткен күнге кемсеңдеді.
«Оқудағы балаға хат» та жазды,
Келешекке өлеңмен дат та жазды.
Ақынның абыз болып кеткен күні,
Отыз, қырық жастардан басталады...
Жырлады Керей менен Жәнібекті,
Тарихты ой көзімен шолып өтті.
Ақтарды бүгінгісін, кешегісін,
Қиялы бес ғасырдан ары кетті.
Өлеңге жеті жастан барып еді,
Есет биден көп тәлім алып еді.
Жалғыз өзі тарих оқулығы,
Жалғыз өзі сол кездің жәдігері.
Айтты елге ұшан-теңіз ақылын да,
Берген соң таудай талант асыл ұлға.
Ұрпаққа етті аманат аман-есен,
«Қырымның қырық шақты батырын» да.
Қазтуған кім екенін біз білмес ек,
Ұрпаққа болды мұра бұл бір кесек.
Мұрат ақын болмаса Қазтуғанның,
Өлеңдерін білуге үлгермес ек.
Бабалар мақтанышым, жыр етерім,
Еріксіз жырдың құсын түлетемін.
Мұрат ақын болмаса кім айтады,
Біздерге Шәлкиіздің кім екенін?
Халықтың данышпаны, кемеңгерім,
Өлеңнен маржан салған терең көлім.
Мұрат ақын айтпаса кім жеткізер,
Біздерге Махамбеттің өлеңдерін?
Айтқан жыр жұлдыз болып жамырады,
Ішінде бар өлеңнің жаны, нәрі.
Мұратқа разы еді Қазақ түгіл,
Бір ұлыс Ноғайдың да аруағы.
Жыр етпеді қазақтың қай даласын?
«Үш қиянын» алысын, айналасын.
Көп батырдың санынан жаңыласың,
Қасиетінен қазақтың айналасың.
Ақынмен бірге ертеңге аттанасың,
Айырасың өмірдің ақ-қарасын.
Жер аттарын тізбектеп тауыса алмайсың,
Сондай елің болғанға мақтанасың.
Аман болсын «Үш қиян», Үш Арысым,
Олар аман болмаса құсалысың.
«Нағыз ақын қандай» деп сұрағанға,
Жаратқандай Мұратты мысал үшін.
Қазаққа мәңгі азаттық бұйырғанда,
Желкесі бодандықтың қиылғанда.
Тарыдай шашыраған қандастарым,
Жамырап бір арнаға құйылғанда.
Көздің жасы шаттықтан ағылғанда,
Көктен сұрап, ол жерден табылғанда.
Қан шапқылап тамырда Құлагердей,
Қуаныштан жүректер жарылғанда.
Тұлпар менен дүлдүлдер жағаласып,
Өзендер мен бұлақтар араласып.
Қайың менен шыршалар құшақтасып,
Қыраттар мен белестер салаласып.
Таулар менен құзарлар иықтасып,
Тай жарысып құлынмен тиіп-қашып.
Гүлдер менен күлтелер бас изесіп,
Жел мен самал жүздерден сүйіп қашып...
Көздер менен көңілдер жолығысып,
Қалжың менен әзілдер жаңылысып.
Шара толы қымызын бейбіт күннің,
Кезек-кезек қолға алып қанып ішіп.
Қазақ іске асырып ойға алғанын,
Алаң көңіл ақыры жайланғанын.
Мұрат ақын тіріліп көрсең еді,
Бір керемет қазақта той болғанын!
Өзің бастап тәңірге сыйынғасын,
Еншімізге мәңгілік бұйырғасын.
Тәуелсіздік аталған мынау тойдың,
Дастарханы білерсің жыйылмасын!
Өткен шақты тұрғандай көзім көріп,
Кейде осылай шарқ ұрам сезімге еріп.
Бүгінгінің жиылып бар ақыны,
Айтса деймін бір толғау өзің болып.
Кеудені қуаныштан ән кернейді,
Мұндайды тек іші тар жан көрмейді.
Мұрат ақын қарт болып қала бермек,
Елге ақыл айтқан адам мәңгі өлмейді!
Жақсылар жаманға ұқсап күнде өлмейді,
Сөз қалдырған ақындар мүлде өлмейді.
Аз да емес көп те емес Мұрат ақын,
Бір жасын пайғамбардың сүрген дейді.
ЖЕТІНШІ БӨЛІМ
ҮШ ДОСТЫҢ СЕРТІ ЖӘНЕ СОҢҒЫ САПАР
«Үш қиянның» қонысы тарылғанмен,
Ел шығатын жол таппай сабылғанмен.
Бәрібір ән айтылып, күй шертілген,
Өкпесі зұлымдықтың қабынғанмен.
Шын қыран жоймақ емес қыран атын,
Тоғыз күн алмасаң да томағасын.
Өлеңмен шерді іштегі төгу үшін,
Аралап жүреді ақын ел арасын.
Ортақ ед ақын жыры бар адамға,
Ерінбей айтып берер қалағанға.
Ол өмірді байлықпен өлшемепті,
Досы бопты биден де, қарадан да.
Аты Шолақ болғанмен өзі дарқан,
Би дос болған ақынмен назар салсаң.
Сәпидің Бейсені атты делбеші дос,
Үшеуін аздырмаған дүние-жалтаң.
Ел аралап, сауықпен күн кешіріп,
Іңірде айтқан әндері түнге сіңіп.
Үшеуі серт байласқан көрінеді,
Басына құм төбенің бірге шығып:
«Тұлпардай тыпыршыған, ойқастаған,
Өлеңменен жұртына ой тастаған,
Мұрат ақын өткенін білер ме жұрт,
Сері боп талай жерде той бастаған.
Көркі едім атқан таңның, батқан күннің,
Дерті едім бірегей батпан мұңның.
Талайын сұлулардың көзбен көріп,
Тойбастар айтып өзім аттандырдым.
Сойы едің ақынның арқадағы,
Баста деп қалың елім қолқалады.
Қол жетпейтін арманға жыр арнатып,
Жазалап жатқандығын байқамады.
Айтылмай талай сөзім ішімде өлген,
Менімен сырлас болдың түсінгеннен.
Шолақ би, би ішінде адамы едің,
Ішінде талай жұрттың кісім көрген.
Жан едің ойы озық мына жұрттан,
Жанымыз үндесер деп шырамытқам.
Жаратқан жар болса екен Бейсен бауыр,
Қызмет қып біздерге құрақ ұшқан.
Қадырың жаннан артық білінгесін,
Серттесіп қабылдайық бүгін шешім.
Жатайық өлген соң да бір төбеде,
Мәңгілік достық жібі үзілмесін....
Жыл өтіп жыл артынан тізбектелсін,
Жарсуат талай қыс пен күзді өткерсін.
Біздерді есіне алса кейінгі ұрпақ,
Бір емес үшеумізді іздеп келсін».
Деген серт жүректерде жатталыпты,
Шолақ би ерте өмірден аттаныпты.
Бұрынғыдай қызмет қып Бейсен бала,
Екеуінің соңында қап қалыпты.
Қысқанда асау шабыт неше күннен,
Ұйықтатпай жұлып алар төсегінен.
Сонда ақын ел аралап кетеді екен,
Аулақтау дүниенің есебінен.
Жаманды айбарымен құлататын,
Жырымен бес ғасырды жылататын.
Ары қарай жазу маған ауыр боп тұр,
Ел кезіп жүре тұрсын Мұрат ақын!
Сұңғыла ақын өлерін білген дейді,
Аралап Дендер жұртын жүрген дейді.
Дәтке қуат болатын жалғыз нәрсе –
Ақын өлсе өлеңі бірге өлмейді.
Тап болып сұм заманға ел күтпеген,
Ақынды тек қайғыдан сергітті өлең.
Дендерде бір ауылға түскен дейді,
Жайықтың жағасында Өрлік деген.
Өрлікке өршіл ақын келген дейді,
Ақын өлең айтпасқа ел көнбейді.
Ас соңына қарамай тез аттанған,
Бір жамандық болғанын сезген дейді.
Дертпенен әлі жетпей алысуға,
Жетіпті көрші ауылға жан ұшыра.
Қырдағы Мәмбет деген ауылдағы,
Қармыстың Шалдасы атты танысына.
Қайран ер аттан зорға түскен дейді,
Бір зауал бүріп барад іштен дейді.
Қырдағы елде дәрігер болсын қайдан,
Жаудырап қарағанмен түк те өнбейді.
Қашан ғана табылған көңіл емі?
Түсінер ме жақсыны төңірегі?
Бір адамның жарқырап жүргендігі,
Кей адамға артық боп көрінеді.
Мін тағады сонан соң жамандайды,
Күндейді кеп, тыныштық таба алмайды.
Қарағайды көре алмай құлатқанмен,
Томар өсіп қарағай бола алмайды!
Мақтануға жарамай шын жақсымен,
Жеңіл күлкі дүрмек пен құрғақ сүрен.
Ақын астан ұшынып іші ауырған,
Табылмапты дәрігер қылмақ бір ем.
Қара бау қалған екен жырақ тіптен,
Алаңдап Дендер жұрты құлақ тіккен.
«Төте келген аурудың беті жаман»,
Деп әлсіреп, күш кетіп, құлап түскен.
«Қара бау, қарашығым, қайран елім,
Бала боп ойнап, салған сайран елім.
Қоғалы даласына жылқы өргізіп,
Жүзімді көл суына шайған елім.
Көре алман енді тірі жырақ нешік?
Жатыр ма киіктері шұбап көшіп?
Жануар атаулының ең сұлуы,
Тұр ма екен жылқылары суат кешіп?
Сезімтал қарагер ат келер ме екен?
Сезініп жатқандығын қуат кетіп.
Ащысай сен аңырап қалармысың,
Алпыс жыл ғұмыр кешкен Мұрат кетіп.
Сөз тиді ме әлде көз тиді ме екен?
Өрт болып асқазаным күйді көкем.
Үш қиянның даласын, атырабын,
Бұрын біреу дәл менше сүйді ме екен?!
Арнадым еліме өлең тыным көрмей,
Не жаздым жазық жерде сүрінгендей?
Түгендеп Үш қиянды айтар едім,
Барады барған сайын күйім келмей.
Осымен өкінішпен мен өлем бе?
Қапы қалған Махамбет, Төлеген де...
Жалғанда жалғыз мінім бар болса егер,
Өлгенше ғашық болдым мен өлеңге!
Бір дәурен шалқып өмір сүрген едім,
Түгендеп бар-жоғымды жүрген едім.
Сұм жалған өтеріңді білсем-дағы,
Осылай кетерімді білмеп едім.
Билер деп мынау жерді кім көрінген,
Көзімнен алты жаста мұң көрінген.
Алпыс жылғы запыран ішімдегі,
Ақыры тесіп шықты бір жерімнен.
Хош далам!
Бір перзентің құрбан болды,
Бұл жалған кетерінде жылдам болды.
Жұмбақ болып ажалым кетіп барам,
Астан болды немесе судан болды....
Бүрісіп тік тұлғамды орақша идім,
Дертімнің кеспіріне қарап түйдім:
Ер жігіт айнымайды берген серттен,
Қасына дамылдайын Орақ бидің».
Мен емес.
Мұны айтқызған айыпты өлең,
Егілді Еділ бірге жайықпенен.
Жерледі жұрт ақынды Жарсуатқа,
Жайықтан өткізіпті қайықпенен.
Аяқтау қиын болар бастағаннан,
Бір сәтте құлағандай асқақ арман.
Жыр жазған бір ұрпақты кешір бабам,
Еріксіз екі көзін жасқа малған!.....
СЕГІЗІНШІ БӨЛІМ
ӨЛЕҢНІҢ ЖЕЛІ
Ертеңге жалғау үшін бір үмітті,
Желге айналып тіршілік тіріліпті.
Жер бетіне бір тірлік келгендігі,
Сәбидің жылауынан білініпті.
Бала дауысы өмірге ой салыпты,
Күлкісінен мына әлем жайқалыпты.
Тіршіліктің жалғасып жатқандығы,
Тынысынан сәбидің байқалыпты.
Жел солай тоқтамауға күресіпті,
Талпынып сәбименен бір өсіпті.
Аяғын апыл-тапыл басқан кезде,
Қалмастан жүрісіне ілесіпті.
Бірде бөркін баланың ала ұшыпты,
Жел үнімен бала да танысыпты.
Сары жазықта жүгірсе қой соңынан,
Ажырамай бір елі жарысыпты.
Күндер зулап, жылдар да алмасыпты,
Қарабауды сан мәрте қар басыпты.
Бала тартып ат жалын мінген кезде,
Жел де аттың жалына жармасыпты.
Қиналса да ол өмірден суынбапты,
Ақын деп ел мен жұрты шуылдапты.
Қарагермен құйғытып Мұрат өтсе,
Жел де қалмай соңынан зуылдапты.
Ол кейде желді ырқына көндіретін,
Аяңдап жалынын сәл сөндіретін.
Мұраттың қайда барып қайтқандығын,
Бір білсе жер бетінде жел білетін.
Ақынның кезі аз-тұғын маздамайтын,
Бүгін менен өткенді қазбалайтын.
Желдің өті ақынның ішінде еді,
Сөйлесе отыз тістен сөз борайтын.
Шабыттанып жүздері лапылдайтын,
Сөз бораны түн ұзақ басылмайтын.
Барыңды да жеткізіп айтатұғын,
Жоғыңды да бетке айтып жасырмайтын.
Сөзімен талайларды еңсеретін,
Қамыс түгіл қара нар теңселетін.
Жыласа ақын жұрт бірге күрсінетін,
Сөзінің расына ел сенетін.
Өрлікте Мұрат астан ұшынғанда,
Мәмбетте сөзге келмей қысылғанда.
Іштегі жел шыға алмай шыр айналды,
Әлі жетпей сөз боран ұшырғанға.
Бір төгіп запыранды өлсем деді,
Тегене беріңдер деп кемсеңдеді.
Соңғы рет бір тегене көбік құсты,
Көзімен көргеніне ел сенбеді!
Өтті ақын.
Жиылған жұрт егіледі.
Өкініш өзектерді кеміреді.
Қарт сонда «Қараңдаршы көбік емес,
Бұл деген қара өлеңнің желі» деді.
Сұм жалған бірер сәтке тұрақтай ма?
Енді ақын бізден мәңгі жырақтай ма?
Ағыл-тегіл бізге енді өлең қайда?
Енді бізге дариға-ай, Мұрат қайда?!
Ажалға ешкім айла таба алмады,
Ақынды ешкім алып қала алмады.
Жел оны ғарыш жаққа тік көтеріп,
Өлімін алты алашқа хабарлады...
Аяқтау қиын болды Мұрат жайлы,
Үмітке айналар ма бірақ қайғы.
Мәмбетте сөздің желі қалып еді,
Білмеймін енді кімге тұрақтайды?!
