Дәулескер күйші
Әманда, көңілге көрік, жанға жігер сыйлайтын әсем ән, күмбірлеген күй, жалынды жыр ғасырлар бойы халқымызбен бірге жасап, ата-бабадан балаға мирас болып келе жатыр. Оның да өзіндік себебі бар. Өйткені, онда халқымыздың сан ғасыр басынан кешкен тарих іздері, даналығы мен дарқандығы, жомарттығы мен жігер-қайраты, ар-намысы мен асыл армандары – бәрі-бәрі бейнеленген. Міне, осындай халқымыздың тағылымды тарихы бір арнаға тоғысқан асыл мұраларды ерекше қадірлейтін дарынды тұлғалар, ұрпақтан-ұрпаққа жеткізуші талантты жыраулар мен ақындар, жыршылар мен сал-серілер, он саусағынан күй төгілткен күйшілер Атырау облысы, Қызылқоға ауданында аз болмаған. Шүкір, жетіп артылады. Солардың қатарында жезтаңдай әнші, дәулескер күйші, жалынды жыршы Қарағұл Қонаршиев те бар. Осы орайда, Қарағұл Қонаршыұлының өмір деректеріне тоқталмас бұрын оның әлгінде айтқан жезтаңдай әнші, дәулескер күйші, жалынды жыршы атануына не себеп болғандығына тоқталайық. Әлбетте, алдыңғы буын ағалардан тәлім алып, олардың ізгілікті ісін жалғастыру кім-кімге де парыз. Әсіресе, бұл жастайынан ән мен жырға әуес болып, өнерге деген құштарлығын байқатқан Қарағұлдай қаршадай ұлдың шеберлігін Назардай ағасы шыңдай түссе керемет емес пе?! Белгілі өнертанушы Қажымұрат Қыдырбаевтың Есбай туралы еңбектеріне сүйенсек, халық композиторы Есбайдың шәкірті Назар Бәшұлы (1882 жылы дүниеге келіп, 1922 жылы қайтыс болған) сол кездегі белгілі домбырашылар Есір, Қартбай, Өскенбай, Тәңірбергендермен кездесіп, жас кезінен бастап күй соңына түскен. Сөйтіп, күй өнеріне қанығып жүрген Назар бір тойда Есбай күйшімен кездесіп, оның батасын алып, бірнеше күй үйренеді. Ол күйлерді біздің кейіпкер Қарағұл Қонаршыұлына үйретіп кетеді. Осы ретте, облыс, республикаға белгілі журналист Айнахан Есет республикалық «Үш қиян» газетінің 09.06.2005 жылғы санында шыққан «Қарағұлдан қалған мұра» атты мақаласында: «Маңғыстау қыстап, арқа жайлаған елдің өнерінің ерекше сыр-сипатта дамып, меймана-мерекесі шалқыған сәттер де бабалар өмір кешкен сол кезеңдер еді ғой. Назардың күй орындау шеберлігі қайнаған өнер ортасында жетіле түседі. Ол Шоңай Арал, Жаңай Өскенбай, Байшағыр Тәңірберген, Шотан Жары Қартбай сияқты айтулы күйшілермен достық қатынаста болып, күй үйренеді. Бойына жиып-терген өнер мұрасын өз тумаларының ішінде ағасы Қонаршының кішкентай ұлы Қарағұлға үйретеді. Өйткені кәрі шанақты домбыраның пернесі қағыла қалса, құлағы қалқиып қалт тұрып тыңдай қалар Қарағұлдың өнерге деген ықыласы айрықша болатын. Бауырын балапан құстай талпынтып өнерге баулыған қайран аға ғұмырының қысқа боларын сезді ме екен. Күй орындау мәнеріне інісін талмай тәрбиелеп үйретіп шығарды. Жем, Сағыз бойын жайлаған Олжашы Сағызбай байға балалары ас береді. Осы жиында үкілеп қосқан 12 жастағы Қарағұл күй тартқан еді. Елдің жақсы-жайсаңы, ақсақал даналары өнерлі балаға разы болып, бата берген. Ұстазы Назардан ұшан-теңіз күй үйренген Қарағұл сөйтіп өзінің дүлдүл домбырашылығын алғашқы қадамынан-ақ байқатқан-ды.»,- деп тебірене суреттейді. Осылайша, Назар ағасынан Есбай күйлерінің қыр-сырына қаныққан Қарағұл Қонаршыұлы Есбайдың «Өмір сазы», «Сылаң Ақжелең», «Боз төбе» (1-түрі), «Шілтер Ақ желең», «Шилеме-шегелеме», «Кер бұқа», «Теріс баспай», «Қара жорға», «Бес қыздың бел шешпесі», «Бұқтым-бұқтым», «Бес төре», «Айда бұлбұл», «Сайра бұлбұл» күйлерін кейінгі ұрпаққа жеткізуші ретінде тарихта аты мәңгі жазылып қалды. Жалпы, халық арасында «Таз бала» атанған Есбай Балұстаұлы халқымыздың музыкалық мұрасына өзіндік үлес қосқан күйші-композитор. Бұл орайда, марқұм күйші, Тайсойғанның тумасы, әлгінде айтқан Есбай шығармашылығын қырық жылға жуық зерттеген өнертанушы Қажымұрат Қыдырбаев «Күйші Есбай» (1993) атты еңбегінде былайша баяндайды:
«Есбайдың күйшілік негізгі ерекшелігі мынада: ол он шақты күйді бір мазмұндағы күй деп есептеген. Әрбір күйі жеке тақырыптан құрылған. Мәселен, «Бір Ақжелең» күйін 1. Қарсы алу. 2. Аттан түсу. 3. Амандасу. 4. Ас келу. 5. Қонақ кәде. 6. Көңіл-күйі. 7. Қоштасу. 8. Аттандыру. Бұл күйдің негізгі аты біреу болғанмен, бөлімдері жеке-жеке оқиғаны білдіреді. Есбай ауылға келіп аттан түскенін, өзін қалай қарсы алғанын, үй-ішінен амандық-саулық сұрасқанын, шай, қонақасының келгенін, жөн біліскенін, кейін күй тарттырып кәде сұрағанын, отырған жұрттың көңіл-күйлерін кетерде қоштасып, шығарып салғанын, аттандырғанын домбырада жеке-жеке суреттеген. Мұның өзі әрбір тараудан құралған музыкалық поэма десе болғандай. Тіпті, Есбайдың домбыра қағысында қолданған әдіс-тәсілдері өте күрделі. Әсіресе, ұстазы Абылдан алған триоль қағыстарды кең қолданған. Мұндағы п-сұқ саусақпен төмен, б-бармақ және с-сұқ саусақпен жоғары тез алмасып ойналады. Күйшінің домбыраны меңгергені соншалық, қос ішекті кезек сөйлетіп, домбыра мүмкіншілігін толық пайдаланған. Әсіресе, лигамен алған дыбыстар қағыс па, әлде лигалар арқылы шығып тұр ма, айыру қиын. Есбай күйлерін орындаушылардың ішінде Қарағұл мен Бәтіштің орындауындағы күйлерде көзге шалынбайтын ерекше қағыстар бар. Орындаушы осылай тартқанда, авторы қалай орындады екен деп еріксіз ойға қалып, таңдайыңды қағып, таң қаласың.» Осыдан-ақ, Қарағұл Қонаршыұлының күй өнерінде қаншалықты орны бар екені айқындалып тұр. Бұған қоса, Сағыз балалар саз мектебінің (Атырау облысы, Қызылқоға ауданына қарасты) негізін қалаушы, домбырашы, ұстаз Аманбай Өміров Қызылқоға аудандық «Коммунизм туы» (қазіргі «Қызылқоға») газетінің 14 наурыз 1981 жылғы №32 (404) санында жазған «Домбырашы Қарағұл» атты мақаласында:
«Қарағұл кейінгі кезде біз көріп жүрген атақты домбырашылардың ішінде он саусағы тең қозғалған, күйді орындап отырғанда қосымша іліп қағу шеберлігі ешкімде кездеспеген ерекшелігі бар адам. Өзім көрген домбырашылардан Қарекең Қали Жантілеуов, Үрістембек Омаров, Мұрат Өскінбаев, Рысбай Ғабдиев, Қаршыға Ахмедияров, Шәміл Әбілтаев сияқты майталман орындаушылармен пара-пар. Бұлардың бірі мәнерлеп тартса, екіншісінде техникалық жағы күшті жетілген. Ал, Қарекеңде осы шеберліктер түгел тоғысқан» деп үлкен баға береді. Шындығында, Қарағұл Қонаршыұлының күй тартудағы шеберлігі таңдай қақтырарлық деседі көз көрген қариялар. Тіпті, оның «Адайдың ханы» атанған Тобанияз Әлниязұлының алдында күй тартып, оның ыстық ықыласына бөленген деген де дерек бар. Оған С.Назарбекұлының «Қазақ халқының шежіре тарихы» атты кітабындағы (Алматы, «Үш қиян» баспасы, 2011 ж.) мынадай деректер дәлел:
«Тобанияз қыстауы» кітабында Жанақ ауылының өнерпаз перзенті, 1936 жылы халық ақыны Сәттіғұл Жанғабылұлымен бірге Москвада болып, қазақ әдебиеті мен өнерінің онкүндігіне қатысқан әнші-күйші Қонаршыұлы Қарағұл туралы да сәл дерек жазылыпты. «Буракөл ауылында Жанақ Қонаршы, Өтеу деген кісілер Тобаниязбен аралас болған. Бұларға өнер қонған әнші-күйші әулет еді делінеді. Сол Қонаршының баласы Қарағұл шебер домбырашы, майда қоңыр даусымен ән салып, жыр жырлайтын. Жас күнінен жиын-тойларда талай рет домбыра тартып, көзге түседі. Сондай бір тойда Тобекең оған талай рет күй тартқызып, қызықтаған. «Адай», «Ақ жарма», Жемнің күйлерін үнсіз, тұнжырап тыңдап, ойға шомып отыратын еді»,–деп еске алады көзі көрген ауылдастары. Қарағұл кейін Атырау, Маңғыстау, Бесқала, Шағадам қазақтары арасында да кеңінен танымал күйші болады. Қазір оның ұрпақтары Қарақияқты (осы күнгі Сағыз) ауылында тұрады. Сәттіғұл Жанғабылұлының Москваға барған сапарында оның қасында Қарағұл Қонаршыұлы, Шоңай Шамғұл Ыбырайымұлы, Рақила Ақжаровалар болғаны анық. Бұл Сәттіғұлдың «Москваға сапарым» деген өлеңінде айқындалады.»
– 1949 жылы Ақшелектен Мұқырға көшіп келдік. Бұл үшінші сыныптан төртінші сыныпқа көшкен кезім. Қарағұлды алғаш сонда көрдім. Мықты күйші болатын. Талай рет қайынатам Қожырмен күй тартысып отырғанын көріп едім,–дейді Қызылқоға ауданының Құрметті азаматы, ұлағатты ұстаз Әбділқайыр (Аққайыр) Молдашев. Ал, 90 жастан асып, жақында ғана бұ дүниеден өткен Таңбай Өскенбаев қарт бізге Қарағұл Қонаршыұлы аққұба, орта бойлы, қыр мұрынды азамат болыпты дегенді айтып еді. Ол Құрманғазы, Арал, Есбай, Дәулеткерей, Дина, Қартбай, Есір күйлерін шебер орындаған. Соның бір айғағы ретінде жоғарыда айтып өткен Есбай шығармашылығын зерттеуші Қажымұрат Қыдырбаев:
« – Қарағұл күйлерді өте шебер орындайтын талантты домбырашы еді. 1937 жылдан 1967 жылға дейін аудандық, облыстық, республикалық байқауларға қатысып, жүлделі орындарға ие болып жүрді. Ол 1939 жылы өнер сапарымен Москваға да барып қайтқан. Қарағұлдың репертуарында Есбайдан басқа да халық композиторларының туындылары болған. Бірде Құрманғазының «Кішкентайын», Динаның «Байжұмасын» тартса, бірде Мәменнің «Ақ шолпанын», Дәулеткерейдің «Құдашасын» шалқыта ойнап отыратын. Ол Динамен кездесіп, бірнеше күйін үйренген. Соның ішінде, Динаның «Байжұмасын» автордың тартысынан айнытпай орындайды. Қарағұл тек орындаушы ғана емес, сонымен қатар өзі де бірнеше күйдің авторы. Соңғы туындысы – «Өзгерген өңір» қайта жаңғырған Маңғыстау өңіріне, ондағы еңбек ерлеріне арналған»,–деп жазады «Күйші Есбай» атты еңбегінде.
- Қарағұл Қонаршыұлының күй тартуы өте бөлек еді. Әсіресе, Құрманғазының «Қызыл қайың», Есбайдың «Бұқтым, бұқтым» күйлерін керемет орындаушы еді. Жадының мықтылығы сондай, бір тартқан күйді қағып алып, сол бойда еш өзгерісссіз тартып беретін. 1936-1940 жылдары жеті жылдық Ақшелек орталау мектебінде ән мен күйден сабақ берді. Сол кезде мен білетін Кенжеғали Төлепбергенов, Ноғаным Басшиева, Мекен Жұбанова, Жұма Айдаров сынды талантты жастарды тәрбиелеп, өнерге баулыды. Олардың көпшілігі қазір бұ дүниеде жоқ. Бірақ, өле-өлгенше өнер жолына баулыған Қарағұлдай ұстаздан тәлім алғанын мақтаныш тұтып кетті, - деген еді әлгінде айтқан Таңбай Өскенбаев ақсақал көзі тірісінде.
Иә, халықтың осылайша ықыласына бөленген Қарағұл Қонаршыұлы 1937 жылы Жылой ауданында ашылған театрға Ақшелек ауылдық кеңесіне қарасты «Буракөл» колхозында есепші болып жұмыс жасап жүрген жерінен шақыртылып алынады. Бұрын ауыл арасындағы той думандарда өнер көрсетсе, енді міне театр сахнасында күмбірлеген күйге қосар халықтың асқақ әндері мен жырларын жырлайтын болды. Сол жылы ол Оралдағы өнерпаздар байқауында (ол кезде Гурьев округі Батыс Қазақстан облысына қарайтын еді) күй орындаудағы шеберлігі үшін, облыстық атқару комитетінің Құрмет грамотасы мен бағалы сыйлық алады. Ал, келесі жылы Гурьев облысында өткен байқауда (осы жылы Гурьев өз алдына облыс болып бөлінеді) халық әндері мен күйлерін орындағаны үшін бірінші орынды жеңіп алып, Құрмет грамотасымен наградталса, 1939 жылы Москва қаласындағы Қазақ өнерінің онкүндігіне қатысып, көрермен қауымды риза етіп, қуанышпен елге оралады. 2015 жылдың күзінде Қарағұл Қонаршыұлының баласы Тұрақбайдан өрбіген Әміренің шаңырағында болып, біраз тың деректерді кезіктірдік. Ұзақ жыл темір жол саласында қызмет еткен Әміре 2007 жылы қайтыс болыпты. Қазір өзінің мәпелеп өсірген жалғыз ұлы Өнер шаңырағының отын сөндірмей, әкелік жолды жалғастырып, жолдасы Орынша екеуі Асан, Зарина, Орынбасар атты ұл-қыздарды дүниеге әкеліп, анасы Алмашты қызыққа кенелтуде. Бала күнінен атасы Қарағұлдың қолында өскен Әміре атасының мол мұраларын көзі тірісінде тірнектеп жинап, оны арнайы сандыққа сақтап кетіпті. Солардың арасында, Қарағұл Қонаршыұлының Москва қаласында өткен Бүкілодақтық ауылшаруашылық көрмесіне қатысқандығын дәлелдейтін суреті мен Мәдениет істері жөніндегі Гурьев облыстық басқармасының бастығы Жайықовтың «Жолдас Қонаршиев Қарағұлды Бүкілодақтық ауылшаруашылық көрмесіне қатысушылардың бригадирі етіп тағайындаймын»,- деген құжат бар. Суретте Қарағұл оркестр құрамында алғы шепке отырғызылып, солдан оңға қарай санағанда бірінші болып орналасқан.
- Атамыз күйді керемет тартатын. Таңертеңгі мезгілде бізге «Ұйқыларыңды ашыңдар»,- деп күй тартып беруші еді. Күмбірлеген күй, тамылжыта салған ән біздің ұйқымызды ашып, ғажайып бір әсерге бөлейтін. Бізге ол бірде атақты ақын Сәттіғұл Жанғабылұлымен бірге Мәскеуге барған сапарын баяндап берді. Онда оларға сыйлыққа алтын сағат беріпті. Бірақ, атамыз оны жолшыбай келе жатқанда біреуге сыйға беріп кетіпті. Соның бір куәсіндей бүгінде үйде фотосы сақтаулы тұр. Оны біз үлкейтіп, үйдің жарына іліп қойдық. Атамыз кезінде менің жолдасым Әміренің есімін өзі қойып, бауырына басқан. Сондықтан, біз оның немересі емес, туған бала-келініндей болып өстік. Ұлымыз Өнер дүниеге келгенде де, атын өзі қойды. Бәлкім, «Өнердегі өріс кеңейе берсін»,- деген ниет те болса керек,- дейді Қарағұл келіні Алмаш.
Сөйтіп,Мәскеу төрінде өнер көрсеткен Қарағұл Қонаршыұлы Жылойдағы театр жабылғаннан кейін 1943 жылдан бастап 1947 жылға дейін Гурьев қазақ театрында жұмыс жасайды. Осы шақта,ол өзінің өнерлі адам екенін таныта түсумен бірге, бірнеше шәкірттерді тәрбиелеп шығарды. Бұл туралы «Қазақстанның Құрметті журналисі», Халықаралық Жазушылар одағының мүшесі, Төлеген Жаңабай 6 шілде 1968 жылғы №132 (10708) «Коммунистік Еңбек» (қазіргі «Атырау») газетіндегі «Домбырашы мерейі» атты мақаласында былай деп жазады:
«- Нағыз талантын ұштар шақ еді бұл. Оны да қалт жібермей пайдалана білді, театрда жүргенде өнерлі адам екенін таныта түсумен бірге, Қарағұл бірнеше шәкірттерді тәрбиелеп шығарды. Гурьев музыка училищесінің директоры, композитор Сейілхан Құсайынов, әуесқой композитор, марқұм Тоқсанбай Құлтумиев, Доссордағы музыка мектебінің директоры Рыспай Ғабдиев Қарағұлдың шәкірттері»
1948 жылы Қарағұл Қонаршыұлы Алматы қаласында болған халық көркемөнерінің республикалық байқауына қатысып, Құрмет грамотасымен бағалы сыйлыққа ие болады. Бұған сол жылғы 18 тамыз №65 (2837) санында жарық көрген Ғ.Ораловтың «Өнерлі елдің өнерпаздары» атты мақаласындағы «Гурьев облысының колхозшысы Қонаршиев домбырамен «Қосалқа», «Балбырауын», «Сайра бұлбұл» күйлерін асқан шеберлікпен тартып, қазақтың халық өнерін бойына дарытқан шын өнер иесі екенін танытты.» деген сөздері дәлел.
- Ел ішіндегі өнер адамына құрмет көрсетіп сый-сияпат жасау кешегі бабалардан жалғасқан дәстүр. Әрине Қарағұлдай өнер дүлдүлі заманына сай жұртшылықтың құрметін көрді. Кеңестік жүйенің 60-70 жылдары ұлттық дәстүрдің көп үлгілері Ақтөбе, Атырау өңірлерінде ұмытыла бастаған шақ. Қарағұл өнеріне қатысты әкелер өмірінен азырақ естелік айтып кетуді парыз санадым. Тегіне тартқан дегдарлығын ұрпағына, ауыл-аймағына үлгі-өнеге етіп көрсетіп кетуді әкелерім мақсат тұтқан секілді. Нәубет жырлардың зобалаңнын артқа тастап 1960 жылы Түрікмен елінен ата қоныс жаз жайлауы болған Сағыз өңіріне көшіп келгенде біздің әулет ұлттық салт-дәстүрді саф алтындай сақтап ала келген. Ақ үзік, ақ басқұрлы киіз үй тігіп, әбзелдеп арғымақ мініп, қалы кілем, жабдықты жасау жинап, қыз-келіні собық сырға, шашбау өңіржиек тағып... Мұндай қазақи сән-салтанатты ерсі көріп “жаңа тұрмысқа” бейімделген кейбіреулер “түрікмендер келді” деп үрке қараған. Туған жерге келген алғашқы жылдарда әкелерім кенже інілері Тасболатқа майлан жары Өтеудің қызын айттырып алып той жасайды. Баяғы баба салтымен тойда жыршы жырлатады. Қарағұл әуелете ән салып, төгілдіре жыр айтқан. Ендігі сәтте қырықмылтық Ерназардың Құлшарының айтыс күйлерін (көпке белгілі күйшінің, кемпірдің, қыздың күй сайысы) баяндап тартады. Той соңында есентемір Есбайдың күйлеріне де кезек келіп Қарекең "Үш ананың күй тартысын" нақышына келтіріп келістіре орындайды. Қарағұлдың өнеріне риза болған әкем Ығылман баяғы Есбай күйші алған бәйгіні еске түсіріп оның иініне жібек шапан жаптырып, күрең өгізді сыйға тартады. Әрине ол жылдарда қол қысқа, жеке мал бірлі-жарым болса керек. Сондықтан Қарағұл да, той қонақтары да бұл сыйға таң-тамаша болады. Ата салтты ардақтау мен өнер адамына ел ішінде жасалған құрметтің мысалын айта кетуді орынды санадым, - дейді әлгінде айтқан Айнахан Есет ( «Үш қиян» газеті, 09.06.2005 жылғы саны, «Қарағұлдан қалған мұра» атты мақаласы).
Демек, көзі тірісінде жүзден аса күй білген Қарағұл күй өнерін халыққа шебер жеткізе білген дарынды домбырашы. Есбай күйшілік мектебімен бірге Маңғыстау күй мектебін, еліміздің батыс өңіріндегі Құрманғазы, Дәулеткерей, Дина, Мәмен бастаған төкпе күй шеберлерінің орындау мақамын шебер меңгерген дүлдүл күйші. Ол сол өзі игерген шеберлікті өмір бойы кейінгі жастарға үйретумен болды. Бүгінде, Сағыз ауылында тұратын Мұстафа Әшіровтің (Бір-екі жылдықта дүниеден өткен. Біз ол кісіден көзі тірісінде жазып алдық Б.С) айтуынша, Қарағұл Қонаршыұлы ауданымызда ең алғаш рет 1956 жылы ұйымдасқан домбыра оркестрінің мүшесі болумен қатар, Мұқыр орта мектебінде ән мен күйден сабақ береді.
- 1957-1958 жылдары Мұқыр орта мектебінде оқитын бізге Қарағұл ағай сабақ берді. Өз басым домбыра тартуды сол кісіден үйрендім. Есбайдың «Бұқтым-бұқтым» күйін шебер орындап, жыршылардың термелерімен қоса, «Нақ-нақ» әнін тамылжыта жырлайтын еді,-дейді ол. Ал, жоғарыда айтып өткен Сағыз балалар саз мектебінің (Атырау облысы, Қызылқоға ауданына қарасты) негізін қалаушы, домбырашы, ұстаз Аманбай Өміров: (Қызылқоға аудандық «Коммунизм туы» (қазіргі «Қызылқоға») газетінің 14 наурыз 1981 жылғы №32 (404) санында:
- Мен Қаракеңді 1958-1959 жылдары алғаш рет Мұқыр ауылында 8 - сынып оқып жүргенде көрдім. Сол кезде ол мектептегі оқушыларға домбыра үйретеді екен. «Домбыра білсем екен» деген құштарлық мені де сол кісінің алдына баруға мәжбүр етті. Дегенмен, ол кезде музыкалық аспаптың өте аз кезі, үйірмеге әркім өзінің аспабын әкеліп тартатын. Сондықтан интернатта тәрбиеленіп жүрген бізге домбыра үйрену қиынға соғып, уақытша доғара тұруға тура келді. Бұл кісімен одан кейін де кездесіп тұрдым,- деп еске алады. Бұған қоса, әлгінде айтқан «Қазақстанның Құрметті журналисі», Халықаралық Жазушылар одағының мүшесі, Төлеген Жаңабайдың «Алысқа тараған әуен» атты очеркіндегі («Коммунистік еңбек» газеті, 22 ақпан, 1972 жыл №37 (11766):
«Мектептен еріксіз қол үзіп, көңілі құлазып жүрген Жәкулаға аяқ астынан шексіз қуаныш кезікті. Осы өлкеге келген белгілі Қарағұл Қонаршиев деген күйшінің өнерін көріп күйге біржола берілді. Сол күйшідей бармағынан күй сорғалаған өнерпаз болуды армандады, домбырасыз отыра алмайтынды шығарды»,- деген жолдары Қарағұл күйшінің артынан ерген жастарға көрсеткен үлгі-өнегесі зор екенін айғақтай түскендей.
Сәттіғұл мен Қарағұл
Әрине, Қарағұлдың тәлімін алып, оның алдын көрген өнер адамдары бүгінде жетерлік. Соның бірі - аудан, облысқа танымал компазитор, кейіпкеріміздің інісі Сүйінғали Өтеуұлы. Ол өзінің бізге жазып берген өмірбаянында Қарағұл ағасынан алған тәлімін былайша әңгімелейді:
«Ең алғаш 4-5 жасымда әкем Өтеуден домбыра үйрене бастадым. Әкем әйгілі әнші еді. 1958 жылы Мұқыр орта мектебіне 1-сыныпқа келгенде әкемнің інісі – атақты жыршы, күйші Қарағұл Қонаршиевтің үйінде, сол кісінің тәрбиесінде болдым. Мектеп қабырғасында жүргенде Қарағұл ағамнан үйренген күйлерімді тартып сахнаға шыға бастадым. 1967 жылы Гурьев қаласында өткен мектеп оқушылары байқауына қатысып, ІІ дәрежелі диплом алдым. Осы жылы Алматыда өткен республикалық байқауға қатысып, лауреат болып қайттым. Ағам Қарағұл әнші-жыршы, күйшілігінің үстіне шежіре де адам-тын. Есір мен Есбайдың күйлерін алғаш нотаға түсірткен. Халық ақыны Сәттіғұл Жанғабылұлы жырларының бірден-бір насихаттаушылары Шоңай Шамғұл Ыбырайымұлы мен менің ағам Қарағұл еді. Ағам жөнінде ғалым Қабиболла Сыдиықовтың зерттеу еңбектерінде бірсыдырғы жазылған.». Расында да, Қарағұл Қонаршыұлы екі ғасырдың куәсі, ақын Сәттіғұл Жанғабылұлының жырларын кейінгі ұрпаққа мұра етіп қалдыруға зор еңбек сіңірген жыршы. Бұл орайда, ғалым Қабиболла Сыдиықовтың «Сәттіғұл есімін қоныстас елдер жақсы біледі. Ақын жырын алысқа самғатып, көршілес түрікмен, қарақалпақ, тәжік елдеріне ауызша таратушылар оны өнеге тұтатын Сүгір мен Сәду, Құмар мен Қарағұл, Шамғұл мен Ғұбайдолла, Мұрат пен Әлқуат сияқты майталман жыршылар...» («Ақын-жыраулар» кітабы, Алматы, «Ғалым» баспасы, 1974 жыл) деп баға беруі орынды. Себебі, Қарағұл Сәттіғұл жыршымен үнемі хат алысып, оның жырларын халыққа кеңінен насихаттап отырған. Мәселен, біздің қолымызда Сәттіғұл жыршының 1964-1965 жылдары Қарағұлға жазған бірнеше хаттары бар. Оны Қарағұл Қонаршыұлы сары майдай сақтап, немересі Әмірге мықтап аманаттап кеткенге ұқсайды. Әмір болса атасының аманатына қиянат жасамай жеке мұрағатында сақтайды. Содан бұл хаттар Әмірдің зайыбы Алмаштың тапсыруымен біздің қолымызға түсті. Енді хаттар легіне кезек берейік.
«Аса қымбат, артық көретін баламыз Қарағұлға, тілектес қартың Сәттіғұлдан. Аман болсаңыз, мен де сондай аманмын. Жетібайдың жерінде, өндірістің төрінде, Мұнайдың терең көлінде отырмыз. Менің өзіңе мағлұм 1936 жылы айтылған сөзім бар еді ғой.
Маңғыстаудың күмістей алтын тасы бар,
Сатылса қымбат бәсі бар
Көмбелер де жатыр көрінбей
Ол да бір күн ашылар.
Инженерлер қарап жүр
Байлыққа жерін санап жүр
Заявка тастап әр жерге,
Қарақшыларын қадап жүр.... Сол айтқандай болды.
Мен талайдың көрдім құралан
Құралды жерде тартынбай
Сөз алтынын құрадым
Кешегі қырық-отыздың күнінде
Жиналған күні халықтың
Қандырдым сөзбен құлағын
Алланың берген демінде,
Жасадым жастың біразын
Тірліктің білмейміз
Неше күн баста тұрарын
Азалдан ғұмыр сызулы
Бұйрығымен Алланың.
Ойнап-күліп өскен жер
Кір жуып, кіндік кескен жер
Маңғыстау мекен тұрағым.
Алланың берген өнерімен
Жақсылардың алдында
Ағыздым жырдың бұлағын.
Өндірістерді көріп қайт
Қартыңа сәлем беріп қайт
Қарағұл бала шырағым. Жетібай, Өзен, Ералы, Ақтау (Шевченко) көрмеген көпшілік болды. Алпыс ұлттың адамынан да келіп жатыр. Жетібайларда бір күні 4-5 той болады. Поезд болса жүріп жатыр. Бас-аяғы бір күндік жол ғой. Келіп кетуіңізді сұраймын. Жаңа шыққан 2-3 сүре сөз бар, соны алып қайтарсың. Сәлем беріп қайтуың орынды болар. Сөзімнің тәмамы: Әзірге қош сау тұр. Мынау Тастемір Сейтімбет Сәдуақас би өлгенде орнына барып баласы Нәбиге айтылған сөз еді. Биыл 40 жыл болды. Өзім ұмытып қалыппын. Анық білетін біреуден жазып алып едім. Тілектес қартың: Сәттіғұл». Бұл Сәттіғұл жыршының 13 қазан 1964 жылы Қарағұлға жазған хаты. Хатты сөзбе-сөз келтірдік. Шындығында да, ол кез «қара алтын» өндірушілердің маң даладағы Маңғыстауға ат басын бұрып, мұнай селін атқылату үшін білікті инженер-геологтардың сол жаққа көптеп жіберіліп жатқан шағы еді. Сәттіғұл ақын сол игілікті істі мақтанышпен жырлай отырып, Қарағұлдай замандасының сәлемдесіп кетуін тілейді. Бәлкім, өнердегі ізбасар інісінің қос ішектен төгілткен күйі мен жырын тыңдап, арқа-жарқа болып қалуды ойласа керек. Ал, енді бір хатта былай деп жазады:
«Ардақты азамат баламыз Қарағұлға Сәтекең қарттан сәлем! Сіз аман боларсыз. Бізде сондай аманбыз. Аллаға шүкір ден сау әзір. «Түменнің көк ат жайлы айтқаны», «Менің үйімді салғанда келіп айтқаны», «Әмірханның сөзінің жалғасы». Бұларды сен алдың ба? Алған болсаң хат жаз. Ендігі айтатын сөзім мынау: Сен демалысты қашан аласың соны нақты айт. Мен май өткесін бір көзімді көрсетіп, көз әйнек алуға Гурьевке барғым келеді. Сол қарсы да сенде келсең Гурьевте жолығар едік. Бірақ, сен жаз бәлен уақытта деп. Сәдудің үйінен табысалық. Сен айтқан екенсің «Адайдың арысын қуып айтатын өлең керек»,-деп. Ол сырлы сөз емес. Тек бір адам санап айтқан әңгіме. Сен Досан батырдың сөзін, Оныншы жылдағы иттің жұтына шығарғанды, Немісті жеңген туралы жырларды алуың керек еді. Сосын мынау жырдың асылы:
Біз берекет таптық атамнан
Расулі Нәбиден
Сахаба Әнес бата алған.
Содан қайырлы қазақ атандық
Сахараға көшіп шыққан сапардан.
Үйсін, алшын, арғын деп
Үш жүз болып аттанған
Мұнан шешендер өтті толғаған
Уәлилер өтті алдын болжаған
Несібе бақта тайған күн
Патшаларда ауған ордадан.
Әзіреттің кең ойы
Алғи судың кең бойы
Атамыз қоныс еткен жер екен
Ол да бізге қайырлы қоныс болмаған.
Әзіреттің ойында
Алғи судың бойында
Алшынның бәрі аз ауыл
Қытаймен ерлер жау болып
Салып көшкен қарауыл.
Аттың мінген жарауын
Көтеріп көшті іргені
Ел көшуге аузын бірледі
Ол күндегі ерлердің
Сатулы емес екен жауға сапар жүргені.
Жүйріктері баптаулы,
Сүңгілері саптаулы
Сауыттары сақтаулы
Қозы жаурынын қу жебе
Қорамсақпенен қаттаулы.
Ол күндегі ерлердің
Бірінен бірі артық мақтаулы.
Бір қатары бөлініп,
Сыр бойында қалған жер
Мынау бай ұлының баласы
Саланың бойы сайлы деп
Шаруаға жайлы деп
Төрт түлікке айғыр салған жер.
Бұл сөздің тек жартысы. Басқасында ешкім білмейді. Менің жадымнан шығып кеткен сөз. Сұрастырып қарағанда, біреу осы жартысын біледі екен. Бұрында айттым ғой, Гурьевке пәлен уақытта барамын деп айт. Өз домбыраңды ала келерсің. Тілектес қартың: Сәттіғұл.». Бір айта кетерлігі – Сәттіғұл ақын Қарағұлдан сұраған Түмен ақынның көк ат жайлы және ақынның колхоз орталығынан аудан орталығындағы жаңа қонысқа көшкенде құттықтап шығарған жырларын Қарағұл әнші қолына алып, жеке мұрағатында сақтаған. Ол біздің әлгінде айтқан көп хаттардың ішінде бар. Онда Түмен ақын:
Құрметтің үйін құттықтап
Халқымыз келді қартына.
Халқымыз шығат сексенге,
Алдағы жылдың мартында.
Ажал келсе, амал не?
Өмірдің өлшеу шартына.
Жазған жырың жайылды,
Жеті ру, Әлім, Байұлы,
Орта Азия халқына.
Ай мен күндей жақсы ортақ,
Жаратылған жалпыға.
Сағынысты сәлем хат жаздың,
Қашықта жүрген қарындас,
Тұрғанда жетпіс алтыда.
Жалған айтып жаранып,
Қалмалық кетіп салтына,
Азамат ерлер түсінер
Осы сөздің парқына
Әркімдер де шауып жүр
Өзінің шама шарқына.
Артық кемі білінер,
Түскен күні топпен шаршыға.
Оқтан өткір сөзің бар,
Қыраны қыраң көзің бар,
Аққан арна секілді,
Ашылған көзді көңіл бар.
Қыранның қырық түрі бар
Ең алғыры ішінде,
Бидайық, бүркіт, қаршыға,
Жас қартайса, жағдай жас
Қайта келдің қалпыңа,- деп бастап, әрі қарай төкпелете жырлайды. (Әрине, жыр ұзақ. Біз тек қана мысал ретінде үзіндісін келтіріп отырмыз. Жырдың толықтай мәтінін жариялау алдағы уақыттың еншісінде Б.С.). Ал, Түмен ақынның көк ат жайлы жырында трестің арбаға жеккен көк жылқысын бір шалға бақтырып қойғаны, оған ешқандай суда, шөпте бермегені, ақыры, көк ат көтерем болуға айналып, жыршыға айтқан арызын ақын керемет баяндайды.
Қозғалмай тұр қорада
Бір көтерем болған, көк жылқы
Көк жылқының көңінде,
Айтса мұңы көп жылқы
Бұтының борбай қамы жоқ.
Ішінің қарны боғы жоқ.
Сүйегі сұлу көк жылқы
Әрі қотыр, әрі арық.
Бір күндік боран болса да,
Өлуге өзі топ жылқы,
Мені көріп жылайды.
Жылайды да, жырлайды,
Жеп тұрған менде жем де жоқ.
Іс бөстіру орыстан,
Беріп тұрған демде жоқ.
Ауру десе доғдырдан
Етіп тұрған емде жоқ.
Біздей сорлы бүгінде,
Қайдан болсын қалада,
Әртел пермен елде жоқ.
Жағдайсыздан жатырмын,
Керенеаулық менде жоқ,
Неге десең жолдастар,
Шахтаға жаздай жайылады,
Арбаға алты ай айдады,
Көн үй дүбір үйдің ішіне,
Күндіз түні байлады,
Қайыс ноқта басымда,
Жәлештің көгі жем жесе,
Көзім оттай жайнады,
Боздалаға боз шыққан,
Жалғыз күнде жаймады,
Тас үйлердің қастары,
Қара таудың қаттары,
Бір шай ішім шамалы,
Болып жүрді жай ғана
Сол себептермен бұл күнде,
Жатқан жерден тұра алмай,
Сорым әбден қайнады.
Бәкуге кетіп бәкіріп,
Тіл білмейтін тентек шал.
Тап болды бізге қайдағы,
Кемшіліктің кездескен
Өз басыма осылар,
Басқа жердің бәрінің,
Ашусыз жатыр қаймағы,
Көлікті күйлі бақпаған,
Арыққа жабу жаппаған,
Қотырға дәрі жақпаған,
Қалмұқан жолдас, қарашы,
Опасыздық Отанға,
Тап осылар қай жағы?
Күш көліктің көмегі,
Көпшіліктің көлемі,
Халықаралық жағдайдың,
Қаруының қайрағы,
Қаптаған жауды қайырса,
Алған жерден айырса,
Біздің батыр балдардың
Не болар дейсің байрағы
Тоңған күні біз тұрдық
Торғайдай болып топтанып,
Жеген шөп, ішкен суды да,
Қалып жүрміз тоқталып,
Арбаға аяң батқан күн,
Жанбасқа сідік қатқан күн
Өлейік деп оқталдық,
Бакуге кеткен бәкіріп,
Керек күні жоқтадық,
Кейіген күні боқтадық,
Өтірік десең осыны,
Көзімен көрді көп халық
Біз өлсек, туар бие,
Бір нәрсе де демеймін,
Шаруада жүрген шалдардың,
Болар еді біз үшін,
Біреулері сотталып,
Басшылық беріп, басқарған
Партияның балдары,
Шаршамаңыз шалқайып,
Шаруаның шалдары.
Бәріңе бірдей емеспіз
Заманның закүн заңдары,
Шабуылдың шаңдары,
Қараңғы халық ішіне,
Атқан аппақ таңдары
Көрген жандар күйлі дейді,
Милицияның баққан малдары.
Қарында қалың қазы бар.
«Қатты»,- дейді мойын жалдары,
Сауырлары самардай,
Күпшектей жуан сандары,
Арты да жарайды арбаға,
Сойғандай семіз алдары
Біз - арқамыз жауыр арықпыз,
Көтерем жатқан күйсізбіз,
Қалмұқан жолдас, қарағым,
Бұл не деген заттың салдары?!
Қарағұл мен Сәттіғұл арасында жазылған хаттың бір данасы әлгінде айтқан облыс, республикаға белгілі журналист Айнахан Есеттің де қолына түсіпті. Оны Айнахан Есет былайша баяндайды:
«Міне, алдымызда ұлы достықтың куәсіндей, өнердегі асыл мұралары түгендеудің үлгісіндей сарғайған хат жатыр. Маңғыстаудың ойынан Сағыздың бойына жолданған, өмірден өнер деп өткен қос саңлақ Сәттіғұл мен Қарағұлдың арасын жалғаған бұл хаттың жазылғанына тура 40 жыл болыпты. Осы жылдар ішінде бір парақ сәлем хаттың сақталу тарихы бар. Сәттіғұл қарттың сәлемі болып жазылған бұл хат Қарағұл қарттың қолында 17 жыл, марқұм ағекем Аманбай Өмірдің жеке архивінде 11 жыл сақталып, менің қолыма тигелі де 12 жылдың жүзі болыпты. Жақсылардың қолы тиген жәдігер хаттың тарихы осылай болса, енді мазмұнына көшейік.
“Аса қымбат жеделдес ағайымыз Қареке! Аманшылықтамыссыздар! Денсаулығың қалай? Үй-іші, бала-шаға аман ба? Тонада аман-есен бардыңыз ба?
Біз өзіңіз көргендей аманбыз, денсаулықтың арқасында жұмыс жасап жатқан жай бар. Атам осы 20 шақты күн болды. Белінің шойырылмасы бар еді, оқыс қимылдап сонысы ауырып. Қазір тәуір біршама. Көрші-көлемдер аман. Атамның жақында хабардармыз. Сонымен осы хатты жазып отырмын, Қареке! Сонан соң менің тонадағы сұраған өлеңдерімді мүмкіндігі болса жазып жібер. Атам ұмытып қалған. Есіңізде шығар.
Әмірханға – Ж.Сәттіғұл.
1916 жыл 3000 солдат – Ж. Сәттіғұл.
3.“Ит жылына” – Жетімек Аралбай.
4. Қашаған – Аралбай сөздері.
Осы төртеуі еді ғой. Жақында Шолақ Сәду келіп кетті. 2-3 күн болды, жырлады. Сонымен көргенше күн жақсы, аға.
Адрес: пос.Жетібай дом 62. Шодранову
Хат иесі Әдебиет Сәттіғұл немересі 9.11.1965ж. Қареке! Осы жазған хатымды Атама оқып
едім: Кенже Ақтанның әр нәрсенің жарастығына шығарған термесін жазып жіберсін,- деді.
Бұл да жадыңызда болғай. Сәлеммен інің Әдебиет”.
Өнер жолындағы қос дүлдүлдің фәнидегі сәттерінің бір үзік сырын хат осылай баяндапты. Сәттіғұл ақынның өмірінің соңғы жылдары. Сағыз бойынан інісі Қарағұл көңілін сұрап сәлемдесе барған... Қос саңлақ таңды таңға ұрып талай сыр мен жырды шертті-ау, ән мен күйді төкті-ау. Әрине, әттең біз ести алған жоқпыз...»
Хатта айтылғандай Сәттіғұлдай қарт ақынның қартайып, қажыңқырап көп жырларды ұмытыңқырап қалған шағында оның жыр-мұраларының жинақталуына Қарағұл біраз еңбек сіңіргенге ұқсайды.
Жезтаңдай әнші
Облыс, республикаға белгілі журналист, қазіргі «Қызылқоға» газетінің 1965-1967 жылдардағы редакторы Төлеубай Ысқақовтың 1966 жылы жазған «Байқау. Қорытынды. Ойлар.» атты репортажында:
« - Кезекті номерімізде халық әні «Ғазиз». Орындайтын 61 жастағы-пенсионер Қонаршиев Қарағұл қарт – деді концерт басқарушысы. Домбыра сазымен сызыла көтерілген қоңыр дауыс қатысушыларды бір көтеріп тастады. Ду соғылған қол шапалақтау көпке дейін тынбайды.
- Енді Қарекең өзі шығарған күйі «Өзгерген өңірді» орындайды – дейді тағы да концерт жүргізуші. Күйдің өктем үнінен бүгінгі өмірдің өршіл тынысы сезілгендей болады. Одан әрі ол Құрманғазының «Бұқтым-бұқтым» күйін нақышына келтіріп орындайды. 61 жастағы әнші! Иә, Қарағұл Қонаршиев көпке мәлім әнші, әрі домбырашы. Ол бір кезде өз өнерімен қазақстандықтардың астанадағы бірінші он күндігіне де қатысқан. Өз өнерін астана сахнасынан көрсеткен кәрі тарландардың бірі. Соңғы кезде Қарекең сахнадан қашықтап кетті деген бірсыдыра сындар айтылған-ды. Қарт сол сыннан қорытынды шығарыпты.» деген жолдар бар.
Расында да, Қарағұл көмейіне бұлбұл ұя салған әнші. Ол жоғарыда айтқанымыздай, Сәттіғұл ақынның жырларын халыққа жеткізумен бірге, Абыл, Нұрым, Қашаған, Ақтан, Сүгір және тағы да басқа ақын-жыршылардың жырларын, Адайдың «Жеті қайқысы» атанған әнші, жыршы, күйшілердің әсем әндері мен күйлерін жұртшылыққа кеңінен таралуына зор үлес қосқан майталман өнерпаз. Бұл ретте, жеті қайқының бірі Әділ Өтеғұлұлының баласы Кемал ақсақал көзі тірісінде:
- Әкемізден ешқандай жәдігерлік, не болмаса фотосурет қалмаған. Тек қырқыншы жылдары Қарағұл Қонаршиев осы Сағызда болды. Ол әнші де болатын. Әкеңнің әні деп талай шырқап жүргенін естігенмін. Жазып алайын дегенімде, ертең-бүгінмен бермей кетті. Бір көргенімде: «Әкеңіз сағалата шырқағанда киіз үй дірілдейді. Аузы үлкен, ірі қара кісі. Өте биік дауысты әншітұғын. Үстімдегі сеңсең тонды сол кісінің сүйегіне кіргенде алғанмын» деп еді», - дегені бар еді.
Кемал ақсақалдың бұл сөзін филология ғылымдарының кандидаты Қабиболла Сыдиықұлы 28 қаңтар, 1999 жылғы «Маңғыстау» газетінде былайша қуаттайды:
«Жеті қайқы» туралы деректерді бізге 1965 жылы Атырауда табыс еткен өнерпаз Қарағұл Қонаршиев еді. Қарағұл көп жылдар Мұқыр станциясын мекен еткен. 1936 жылғы қазақ өнері мен әдебиетінің І онкүндігіне қатысқан, атыраулық көптеген күйші-домбырашыларды баулыған айтулы ұстаз-өнерпаз. Қарағұл табыс еткен деректерді бұдан отыз бес жыл бұрын – 1963 жылы «Маңғыстау» атты кітапта жарияладық. Бұл – А.Затаевичтен кейінгі кітап жүзіндегі екінші жарияланым. Қарағұл Қонаршиев: «Әділ әнші, жыршы еді. Аса зор дауысты, ірі қара кісі болатын. 1922 жылдары ауылымыз аралас көшіп жүрді. Сауатты кісі еді. Ақтан ақын айтуынан көп жыр жазып алған едім дейтін. Әділ ол жырларды баласына да, маған да жаздырмады: «Келістіріп айта алсаңдар жақсы, айта алмасаңдар, өнерді қор қыласыңдар» дейтін. Реті, Әділ де Қарағұлға Ақтан сөзін айтқан. Баласы Кемал, біздіңше, Әділ кезінде жас болса керек.»
Демек, Қарағұлдың күй өнердегі ұстазы Назар болса, әншілік дәстүрді үйренуде де ел ішіндегі саңлақ әншілерден тәрбие алған. Мәселен, жаңа ғана айтқан Жеті қайқының әндерін өрнек нақышын келтіріп, келістіре салатын Қаржау Шеруен деген кісімен Қарағұл үзбей араласып, оның сыйлас інісі, әрі өнердегі шәкірті бола білді. Кенже Әділдің көзі тірісінде көп ән-жыр үйренді. Ол тек Адай қайқыларының әндерін ғана емес, “Оралдан ән оздырған Мұхит” әндерін шебер орындай білді. Өнерге құштар жанның бақыты шығар Мұхиттай саңлақ әншінің көзін көрген, одан тәлім-тәрбие, өнер алған Шаухан Салтайұлы деген қарт та Қарағұлға үздік үлгілерін үйретіп кетті. Ел ішінде ілгерірек Абыл, Нұрым, Аралбай, Қашаған, Ақтан жырларын жадына сақтаған адамдар көп болған. Қарағұл сондай қарттар Жазмағамбет Есжанұлы, Шадыман Үсембайұлы деген кісілерден үздік жыр мұраларын жинай білді. Өнер жолындағы ұдайы ізденістің нәтижесінде 100-ден аса өлең, жыр-толғауларды, көптеген ерлік дастандарды жадына тоқыды. Олай болса,өнер жолындағы талмай ізденудің үлгісін Қарағұлдың өмірінен көруге болады. Осы жерде айта кеткен артық болмас, Қарағұл Қонаршиев хақында облыс, республикаға белгілі қаламгер Алмас Қуанбайдың "Бек сауытты Ер Жанақ" кітабында (Астана-2014) жазылса, 2015 жылы Қарағұлдың туғанына 110 жыл толуына орай, жазушы, журналист, академик Өтепберген Әлімгереевтің "Қарағұлдай күйші өткен" (Атырау-2015) деген кітабы жарық көрді. Ендеше, бабалардан мирас болып қалған мол мұраны бізге жеткізген Қарағұлдың ізгі дәстүрі ұрпақ санасында мәңгі жаңара түсетіні сөзсіз.
